Umræða og fréttir

Uppgötvun sýklalyfja er ein merkilegasta uppgötvun læknisfræðinnar og hafa þau komið í veg fyrir milljónir fylgikvilla og dauðsfalla vegna smitsjúkdóma. Á síðari árum hefur ónæmi gegn sýklalyfjum farið vaxandi í heiminum. Af þessum sökum hafa Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) og fleiri stofnanir lýst því yfir að sýklalyfjaónæmi sé ein helsta heilbrigðisógn sem steðjar að mannkyni í dag. Árlega er haldin alþjóðleg vika vitundarvakningar um sýklalyfjanotkun (World Antimicrobial Awareness Week)¹ dagana 18. til 24. nóvember og sömuleiðis evrópskur vitundarvakningardagur (European Antibiotic Awareness Day)² 18. nóvember. Af því tilefni er vert að staldra við og íhuga stöðuna hér á landi.

Þó útbreiðsla ónæmis sé minni á Íslandi en víða erlendis er mikilvægt að sofna ekki á verðinum. Árið 2017 skilaði starfshópur heilbrigðisráðherra 10 tillögum³ um hvernig best væri að hefta útbreiðslu sýklalyfjaónæmra baktería hér á landi. Þessar tillögur eru í anda Einnar heilsu (One Health)⁴ sem felur í sér heildstæða nálgun á vandamálinu. Aðgerðir snerta því menn, dýr, matvæli og umhverfi. Í febrúar 2019 var því lýst yfir að fyrrgreindar tillögur mörkuðu opinbera stefnu íslenskra stjórnvalda.

Fjöldi ávísana á sýklalyf (ATC J01) á hverja 1000 íbúa árin 2016-2021 eftir mánuðum. Gögn fyrir árið 2021 ná til september.

Skynsamleg notkun sýklalyfja er lykilatriði til að stemma stigu við útbreiðslu sýklalyfjaónæmis. Snemma árs 2017 voru fyrst gefnar út á íslensku Ráðleggingar um meðferð vegna algengra sýkinga utan spítala⁵ á vegum Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins í samvinnu við Embætti landlæknis. Þessar ráðleggingar voru þýddar og staðfærðar úr sænsku Strama-leiðbeiningunum en Strama-verkefnið⁶ hefur frá 2008 leiðbeint heilbrigðisstarfsmönnum um skynsamlega notkun sýklalyfja. Ávísanir sýklalyfja hafa síðustu ár verið færri í Svíþjóð en flestum öðrum Evrópulöndum.⁷

Sóttvarnalæknir hefur um árabil gefið út ársskýrslur um sýklalyfjanotkun og -næmi hjá mönnum og dýrum í samvinnu við Matvælastofnun, Landspítala og Lyfjastofnun. Eins og fram kemur í nýútkominni skýrslu fyrir árið 2020 hefur náðst árangur við að draga úr notkun sýklalyfja hérlendis.⁸ Á milli áranna 2019 og 2020 minnkaði heildarsala sýklalyfja (ATC J01)⁹ hjá mönnum um 16,5% en sé miðað við árið 2016 dróst salan saman um 30%.

Langstærsti hluti sýklalyfjasölu eru ávísanir utan sjúkrahúsa, eða um 90%. Á árinu 2020 var heildarfjöldi sýklalyfja-ávísana á hverja 1000 íbúa á ári á Íslandi 505 en sýklalyfjanotkun mæld í DID (DDD/1000 íbúa/dag) var 14,8. Ávísunum sýklalyfja fækkaði talsvert á milli áranna 2019 og 2020, eða um 16% mælt í fjölda ávísana á íbúa. Frá 2016 hefur ávísunum sýklalyfja á hverja 1000 íbúa á ári fækkað um 29% en notkun mæld sem DID dregist saman um 18%. Mest hefur munað um minni notkun beta-laktam sýklalyfja (J01C) og fækkun ávísana til ungra barna. Á árinu 2020 fengu 26% íbúa á Íslandi ávísað sýklalyfjum að minnsta kosti einu sinni og hefur hlutfallið lækkað úr 36% árið 2016.⁸ Þetta eru auðvitað jákvæðar fréttir en ekki má fagna sigri of fljótt því notkun sýklalyfja á Íslandi er samt sem áður meiri en á öðrum Norðurlöndum.⁷

Ástæður fyrir samdrætti í notkun sýklalyfja hérlendis á árinu 2020 geta verið fjölmargar en það ár einkenndist af umfangsmiklum samfélagslegum og einstaklingsbundnum sóttvarnaaðgerðum vegna COVID-19. Þessi viðbrögð leiddu til fækkunar annarra sýkinga í samfélaginu, sérstaklega öndunarfærasýkinga, sem aftur virtist tengjast minni notkun sýklalyfja.⁹ Einnig hefur undanfarin ár verið viðhafður áróður um skynsamlega notkun sýklalyfja.

Afar áhugavert verður að rýna gögn um sýklalyfjanotkun fyrir árið 2021 því þær tölur munu gefa vísbendingar um það hvort fækkun ávísana á árinu 2020 skýrist fyrst og fremst af COVID-19 faraldrinum eða af breyttum ávísanavenjum. Greining á fjölda sýklalyfjaávísana í lyfjagagnagrunni Embættis landlæknis fyrstu 9 mánuði ársins 2021 bendir til að heildarfjöldi ávísana muni verða svipaður árinu á undan, eða um 513 ávísanir/1000 íbúa/ári. Þegar ávísanir eru skoðaðar eftir mánuðum kemur í ljós að samdráttur varð árið 2021 miðað við tímabilið 2020 frá janúar til mars en hins vegar varð aukning árið 2021 miðað við mánuðina apríl til september 2020. Því virðist sýklalyfjaávísunum vera að fjölga á ný og hugsanlega verður heildarnotkun sýklalyfja árið 2021 meiri en 2020. Það verður þó ekki ljóst fyrr en síðar.

Mikilvægt er að læknar haldi áfram vöku sinni og hafi til hliðsjónar meðferðarleiðbeiningar um notkun og val sýklalyfja. Aðeins með samstilltu átaki allra lækna mun takast að koma Íslandi í hóp fremstu landa þegar kemur að notkun sýklalyfja.

Heimildir

 

1. World Health Organition. who.int/campaigns/world-antimicrobial-awareness-week - október 2021.

2. antibiotic.ecdc.europa.eu/en - október 2021.

3. stjornarradid.is/efst-a-baugi/frettir/stok-frett/2017/05/15/Adgerdir-til-ad-draga-ur-utbreidslu-syklalyfjaonaemra-bakteria/ - október 2021.

4. World Health Organition. who.int/news-room/q-a-detail/one-health - október 2021.

5. heilsugaeslan.is/um-hh/frettasafn/stok-frett/2017/03/17/Radleggingar-um-medferd-vegna-algengra-sykinga-utan-spitala/ - október 2021.

6. Strama. Samverkan mot antibiotkaresistans. strama.se/ - október 2021.

7. European Centre for Disease Prevention and Control. Antimicrobial consumption in the EU/EEA - Annual Epidemiological Report 2019. ECDC, Stokkhólmi 2020.

8. Sýklalyfjanotkun hjá mönnum og dýrum á Íslandi 2020. Skýrsla unnin í samstarfi við Lyfjastofnun, Landspítala og Matvælastofnun. Ritstj: Halldórsdóttir AM. landlaeknir.is/servlet/file/store93/item47569/S%C3%BDklalyfjask%C3%BDrsla_2020_S%C3%BDklalyfjahlutinn_29.09.2021.pdf - september 2021.

9. Talnabrunnur. Fréttabréf landlæknis um heilbrigðisupplýsingar. Fækkun smitsjúkdóma og minni sýklalyfjanotkun árið 2020. Áhrif COVID-19 faraldurs? 2021; 15: janúar. landlaeknir.is/servlet/file/store93/item44339/Talnabrunnur_Januar_2021.pdf - september 2021.