Umræða og fréttir

Fyrsti fjórðungslæknir í Austfirðingafjórðungi, Brynjólfur Pétursson (1747-1828), bjó í Brekku í Fljótsdal og þar var læknissetur samfellt til ársins 1844 þegar Hans P.J. Beldring (1800-1844) lést. Næsti læknir, Gísli Hjálmarsson (1807-1867), bjó í Vallanesi og síðar á Höfða og eftirmenn hans bjuggu meðal annars á Ormarsstöðum og Eyvindará en árið 1903 fluttist Jónas Kristjánsson læknir (1870-1960) aftur í Brekku og þar var læknissetur og sjúkraskýli til ársins 1944 þegar staðurinn brann. Fluttist þá læknirinn til Egilsstaða og þar var síðan byggt sjúkrahús.

Forsíðumynd á nóvemberútgáfu Læknablaðsins 2014.

Myndina, sem er í eigu Þjóðminjasafnsins, tók Vigfús Sigurðsson (1880-1943) við vígslu sjúkraskýlisins í Brekku vorið 1907 og þar má sjá ýmsa framámenn héraðsins ásamt héraðslækninum. Hafist var handa við byggingu sjúkraskýlisins vorið 1904 og var Jón Þorláksson landsverkfræðingur, síðar forsætisráðherra, fenginn til að undirbúa byggingu hússins. Það var um 70 m² að grunnfleti, tvær hæðir og ris. Í upphafi voru þar fjögur sjúkrarúm og skurðstofa en rúmunum átti eftir að fjölga um meira en helming og þar voru sett upp ljósalækningatæki. Sjúkraskýlið var jafnframt embættisbústaður lækna sem sumir voru með stóra fjölskyldu. Þá var gert ráð fyrir að hjúkrunarkona byggi í húsinu og svo var þegar Bjarni Guðmundsson (1898-1973) tók við embættinu 1925 en skömmu síðar kvæntist hann hjúkrunarkonunni. Ásta Magnúsdóttir (1902-1997) varð þá allt í senn, forstöðukona sjúkraskýlisins, hjúkrunarkona, húsmóðir stórs og umsvifamikils sveitaheimilis og móðir barna þeirra hjóna. Slíkt var ekki óalgengt á læknissetrum víða um land.

Læknisbústaðurinn Stafholtsey í Borgarfirði, mynd úr bókaflokknum Eyðibýli á Íslandi, þar eru nú
komin út 7 bindi og rakin saga 550 húsa, birt með leyfi www.eydibyli.is

Þegar læknar fengu embætti í héraði þurftu þeir auðvitað að finna sér stað til að búa á. Ekki var um fyrirfram ákveðna embættisbústaði eða jarðir að ræða nema hjá landlækni. Þróunin varð sú að eftir því sem bæir efldust fluttu læknar í þéttbýlið, það gilti til dæmis um Akureyri, Eskifjörð, Húsavík og Ísafjörð, en víðast um hinar dreifðu byggðir var örðugra um vik. Stundum áttu læknar sínar ábýlisjarðir en í flestum tilfellum fengu þeir jörð á leigu frá „hinu opinbera“ og ef þeir voru einir síns liðs kom það oft í hlut einhvers framámanns í héraðinu að skjóta yfir þá skjólshúsi. Var þá undir hælinn lagt hversu hentug sú jörð var til ábúðar eða hvernig hún lá við samgöngum innan héraðs. Stundum spruttu upp deilur um það hvar heppilegast væri að læknirinn byggi en auðvitað vildu flestir hafa hann sem næstan sér. Líklegast er eina undantekningin frá þessu þegar Sigvaldi Kaldalóns (1881-1946) var skipaður héraðslæknir í Keflavíkurlæknishéraði árið 1929 og settist að í Grindavík en ekki í Keflavík þar sem læknar höfðu setið síðan 1883. Mikil andstaða var í Keflavík við skipun hans í embættið og Læknafélagið hafði harðlega mótmælt skipuninni og taldi annan mann hæfari til starfans, nefnilega Jónas Kristjánsson sem verið hafði héraðslæknir á Sauðárkróki frá árinu 1911 en áður í Brekku.

Ármúli á Snæfjallaströnd í Nauteyrarhreppi þar sem Sigvaldi Kaldalóns læknir sat árin 1910-1922.
Gustav Rasmussen apótekari tók myndina síðsumars 1916, og er varðveitt hjá Ljósmyndasafni Ísa-
fjarðar og birt með góðfúslegu leyfi þess. Í bókinni Ég var felubarn eftir Karl Oluf Bang segir meðal
annars frá lífinu á Ármúla og húsinu þar.

Stafholtsey var læknissetur í tæp 50 ár. Páll Blöndal (1840-1903) varð sýslulæknir í Borgarfjarðar- og Mýrasýslu árið 1868 og bjó fyrst í Guðrúnarkoti á Akranesi. Eftir að hann kvæntist 1870 bjó hann um tíma í Lundum og á Hvítárvöllum en keypti jörðina Stafholtsey árið 1874 og bjó þar til æviloka. Jón Blöndal (1873-1920) tók við embættinu og jörðinni af föður sínum árið 1901 og byggði þar glæsilegt íbúðarhús (1906/1908) sem stundum var einnig sjúkrahús. Jón gegndi embættinu til dánardægurs 1920, en hann drukknaði í Hvítá á leið í læknisvitjun. Eftirmaður Jóns, Jón Bjarnason (1892-1929), bjó fyrstu árin á læknissetrinu í Stafholtsey en „hann hafði loforð héraðsbúa um að fá vel hýsta jörð sem fyrst“. Byggður var læknisbústaður á Kleppjárnsreykjum enda var jörðin „nytjalítil og kostasmá að því undanskildu að þar er mikill og voldugur hver“ og var þá ekki verið taka góða bújörð undir lækninn!

Jón Ólafur Ísberg