Umræða og fréttir

Um miðjan desember héldu læknadeild og Félag læknanema ráðstefnu um læknanám hérlendis í 140 ár. Þar stigu margir á stokk og meðal annarra var Margrét Guðnadóttir veirufræðingur og heiðursfélagi Læknafélags Íslands. Læknablaðið fór þess á leit við hana að fá að birta hér ræðu hennar af þessu tilefni.

 

Það hefur verið ævintýri líkast að fylgjast með þróun veirufræðinnar síðustu 60 árin. Veirurnar, þessa örsmáu agnir, sem smugu gegnum fínustu síur og engin leið var að rækta með aðferðum bakteríufræðanna, en ollu samt illvígum smitsjúkdómum og jafnvel drepsóttum í mönnum og dýrum.

Veirurnar eru eiginlega ræningjar. Þær geta ekki fjölgað sér nema þær komi sér inn í lifandi frumu og geti stolið þaðan því sem þær sjálfar vantar til að geta búið til sín eigin efni og notað þau í næstu kynslóð af veirum.

 

Margrét Guðnadóttir veirufræðingur á málþingi sem haldið var 16. desember
síðastliðinn í Öskju, húsi Háskóla Íslands við Sturlugötu. Myndina tók Kristinn Ingvarsson.

Ævintýrin í veirufræðinni byrjuðu árið 1949 þegar dr. John Enders, sýklafræðingur sem vann á barnaspítala í Boston, ræktaði fyrstur manna mænusóttarveirur í tilraunaglösum. Á barnaspítalanum hafði hann greiðan aðgang að forhúð af gyðingastrákum sem höfðu nýlega verið umskornir. Hann náði að rækta frumur úr forhúðinni í tilraunaglösum og sýkja þær síðan með sýnum frá mænusóttarsjúklingum.

Dr. Enders og tveir samstarfsmenn hans, þeir Weller og Robbins, fengu Nóbelsverðlaunin í læknisfræði fljótlega eftir birtingu þessara ræktunartilrauna. Með þeim höfðu þeir í raun opnað allar gáttir til ræktunar manna- og dýraveira og bóluefnagerðar gegn þeim skæðustu. Bóluefnagerð hófst eiginlega strax á eftir, en af öðrum og annars staðar í landinu.

Mænusótt var þá tiltölulega nýr lömunarsjúkdómur og hegðun hennar undarleg. Sýkillinn olli flestum lömunum í löndum þar sem hreinlæti og hagur fólks var með besta móti. Þar sem aðstæður voru miklu verri varð hennar lítið sem ekkert vart. Norðurlönd og Norður-Ameríka fengu á sig flesta sjúklingana. Nú vitum við að það skiptir miklu máli hvort sjúklingur sýkist seint eða snemma á ævinni. Þeir sem sýkjast seint eru líklegri til að fá lömun, sérstaklega ef þeir lenda í striti og vosbúð rétt eftir smit.

Árin 1950-1955 þróuðu og prófuðu Bandaríkjamenn dautt mænusóttarbóluefni ræktað í apafrumum, sem reyndust mjög næmar fyrir sýkingunni. Hver skammtur af bóluefni veitti vörn gegn öllum þremur ættum mænusóttarveira. Tilraunirnar tókust vel, og þetta bóluefni var tekið í almenna notkun í Bandaríkjunum 1955. Árangurinn var ótrúlega góður. Árin 1951-1955 var ársmeðaltal lamaðra af mænusótt í Bandaríkjunum talið 37.864 sjúklingar. Árið 1958 aðeins 3301 sjúklingar og ársmeðaltal áranna 1970-1975 var 15 sjúklingar á ári.

Svíar og Danir bjuggu til sín mænusóttarbóluefni á sama hátt. Bæði löndin töldu hvort hjá sér um 1500 lömunarsjúklinga á ári á tímabilinu 1950-1955. Enginn lamaður sjúklingur fannst í þessum löndum tímabilið 1971-1975.

Hér á Íslandi gekk mænusótt á 10 ára fresti í grimmum faröldrum framan af 20. öldinni. Sá síðasti gekk árið 1955. Þá voru skráðir hér 833 mænusóttarsjúklingar, þar af 133 lamaðir og tvö dauðsföll. Bólusetning byrjaði 1957. Síðan hefur enginn mænusóttarsjúklingur greinst hér.

Um 1960 tókst að veikla lifandi mænusóttarveirur af öllum þremur ættstofnunum. Þessar veikluðu veirur hafa síðan verið notaðar víða í bóluefni með góðum árangri.

Á síðustu árum hefur Heilbrigðisstofnun Sameinuðu þjóðanna staðið fyrir herferð gegn mænusótt. Árangurinn var mjög góður og áður en styrjaldirnar sem nú geisa í arabaheiminum hófust voru aðeins þrjú lönd í heiminum með mænusóttarsjúklinga á skrám og sú sótt greinilega í útrýmingarhættu. Mögulegt var að mænusóttin færi eins og bólusóttin fór 1977, þegar síðasti sjúklingurinn fannst, eftir að Sameinuðu þjóðirnar fóru í margra ára bólusetningarherferð gegn henni.

Eftir góða frammistöðu við fyrstu ræktun mænusóttarveira var dr. Enders á sama stað í Boston og fór að reyna að veikla mislingaveiru. Þar lagði hann grunninn að því góða mislingabóluefni sem notað er í dag og kemur í gang langvarandi mótefnamyndunum. Mislingar eiga mikla sök á ungbarnadauðanum víða um lönd og bóluefnið veitir langvarandi vörn gegn þeim.

Bóluefni gegn rauðum hundum varð til með svipuðum aðferðum fáum árum síðar.

Bólusetning er besta sóttvörnin

Bólusetningar eru varanleg vörn gegn mörgum skæðum smitsjúkdómum sem annars gætu valdið alvarlegu heilsutjóni eða dauðsföllum.

Árum saman hafa Íslendingar haft greiðan aðgang að vönduðum bóluefnum gegn mörgum illvígum sjúkdómum, bóluefnum sem hvert einasta ungbarn í landinu hefur átt kost á að fá í ungbarnavernd eða heilsugæslu í skólum.

Eldri kynslóðir sem þekktu afleiðingar af sýkingum eins og barnaveiki, kíghósta, mislingum og mænusótt fóru með börn sín í bólusetningu nær undantekningarlaust. Nú eru foreldrar ekki eins vakandi og vara sig ekki á smithættunni sem óbólusett börn og unglingar geta lent í fyrirvaralaust á ferðalögum eða dvöl í öðrum löndum, jafnvel löndum eins og Bretlandi, Ítalíu og Spáni. Mislingar hafa stungið sér niður víða í Evrópu á síðustu árum, að ekki sé minnst á lönd þar sem heilsugæsla er vond og ekkert gert. Það er of seint að byrja að bólusetja þegar barnið er orðið veikt af sjúkdómi sem hægt er að verjast.

Eftir bólusetningu byrjar sá bólusetti strax að mynda mótefni gegn sýklinum og geyma í sér minnisfrumur sem vakna af dvala og ráðast á sýkilinn með öllu sem þær geta framleitt til að verjast árásinni. Þetta gerir þann bólusetta öruggan þó að einhver sýktur sé í nágrenninu. Vörn eftir bólusetningu er varanleg og mynduð af þeim bólusetta sjálfum.