Ágrip erinda

Eiríkur Örn Arnarson^1,, W. Edward Craighead²

¹Læknadeild HÍ og sálfræðiþjónustu geðsviðs Landspítala, ²Dpt Psychiatry and Behavioral Sciences and Dpt Psychology, Emory University, BNA

eirikur@landspitali.is

Inngangur: Meiriháttar þunglyndi og óyndi er algengt, hamlandi og hefst oftast seint á táningsaldri. Metinn var árangur verkefnis, sem miðaði að því að fyrirbyggja fyrsta þunglyndiskastið eða óyndi meðal ungmenna.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 171 nemandi í níunda bekk með mörg þunglyndiseinkenni/neikvæðan skýringarstíl, sem höfðu ekki greinst með þunglyndi. Þátttakendum var raðað af handahófi í forvarnar- og viðmiðunarhópa. Verkefnið byggðist á sálfélagslegu líkani um viðnám gegn þunglyndi, sem fór fram í skólum og stýrt af sálfræðingum. Hittust hópar sex til átta þátttakenda í 14 skipti. Geðgreiningarviðtöl og sjálfsmatskvarðar voru lagðir fyrir við 6 og 12 mánaða eftirfylgd. Hvorki var marktækur munur í skimun né á brottfalli í forvarnar- og samanburðarhópum.

Niðurstöður: Eftir námskeið voru frumgreiningar þunglyndis og/eða óyndis 2,5% í samanburðar - en 0% í námskeiðshópi og í árs eftirfylgd 21% í samanburðar - en 4% í námskeiðshópi. Frumgreining þunglyndis/óyndis var helmingi meiri hjá stúlkum en drengjum í 12 mánaða eftirfylgd og dró marktækt meira úr líkum námskeiðs- en samanburðarhópa að þróa sitt fyrsta þunglyndiskast/óyndi (c ²=5,02; p =,025; OR= ,182). Forvarnarverkefnið dró 81,8% úr líkum á að námskeiðshópur þróaði þunglyndi/óyndi í samanburði við þá sem ekki tóku þátt. Metið var með aðfallsgreiningu hlutfalla (logistic regression) hvort skimun samanburðarhóps með Children´s Depression Inventoru (CDI) og Children Attribution Style Questionnaire (CASQ-NEG og CASQ-POS) spáði um greiningu þunglyndis eða óyndis og reyndist CDI spá marktækt fyrir um greiningu (estimate =,0997, SE =,0467, Wald c ² =4,55, p =,0330).

Ályktanir: Niðurstöður sýna að unnt er að koma í veg fyrir þróun þunglyndis ungmenna sem ekki hafa greinst með þunglyndi, en eru í áhættu að þróa þunglyndi.

Freyja Friðbjarnardóttir¹, Sóley S. Bender²

¹Norðlingaskóla, ²Háskóla Íslands

aff2@hi.is

Inngangur: Rannsóknir benda til ótvíræðs árangurs kynfræðslu í skólum til betra kynheilbrigðis unglinga. Hér á landi eru ótímabærar þunganir og kynsjúkdómar tíðari í samanburði við mörg OECD-lönd. Árangur af kynfræðslu í grunnskólum á Íslandi hefur lítið verið rannsakaður. Tilgangur þessarar rannsóknar var að forprófa og mæla árangur af kynfræðsluefninu Kynveruleiki í ljósi kynheilbrigðis.

Efniviður og aðferðir: Gerð var nafnlaus spurningakönnun meðal nemenda í 8. bekk eins grunnskóla Reykjavíkur, fyrir kynfræðsluíhlutun og eftir hana haustið 2010. Alls svaraði 101 nemandi báðum könnununum. Könnuð var þekking, viðhorf, kynhegðun og samræður við foreldra um kynlíf.

Niðurstöður: Niðurstöður leiddu í ljós að þekking nemenda jókst markvisst. Stúlkur höfðu meiri þekkingu í upphafi en þekking jókst jafnmikið hjá stúlkum og drengjum. Viðhorf sem komu inn á ábyrgð og fordóma breyttust marktækt á milli kannana hjá báðum kynjum. Hjá drengjum breyttust fleiri viðhorf marktækt á milli kannana en hjá stúlkum. Eftir íhlutun sögðust nemendur tjá sig oftar við foreldra um kynlíf. Við upphaf íhlutunar sögðust 4% nemenda hafa haft samfarir en eftir 8 vikur var hlutfallið 10%. Fram kom að nemendur höfðu lært mest um kynlíf í skólanum í báðum fyrirlögnum, 43% í fyrri og 53% í seinni

Ályktanir: Niðurstöður sýndu fram á aukna þekkingu nemenda um kynlíf, meiri tjáskipti við foreldra  en viðhorfsbreytingar voru ekki eins afgerandi. Niðurstöður styðja fyrri rannsóknir um gagnsemi kynfræðslu í grunnskólum. Fyrri rannsóknir hafa einnig leitt í ljós mikinn mun á kynhegðun meðal 13 og 14 ára unglinga sem bendir til mikilvægi þess að vera með markvissa kynfræðslu áður en þeir byrja að stunda kynlíf.

Birna Þórisdóttir¹, Ingibjörg Gunnarsdóttir¹, Ása Vala Þórisdóttir¹, Gestur Pálsson², Þórhallur Ingi Halldórsson¹, Inga Þórsdóttir¹

¹Rannsóknastofu í næringarfræði Landspítala og HÍ, ²Barnaspítala Hringsins

bth50@hi.is

Inngangur: Rannsóknir benda til þess að næring og vöxtur á fyrsta aldursári gætu tengst áhættu á ofþyngd á barnsaldri. Markmið rannsóknarinnar var að meta hvaða þættir í fæðu ungbarna hefðu forspárgildi fyrir háan líkamsþyngdarstuðul (LÞS) og ofþyngd við 6 ára aldur í tveimur úrtökum barna fæddum fyrir og eftir endurskoðun íslenskra ráðlegginga um næringu ungbarna.

Efniviður og aðferðir: Gögnin koma úr tveimur framsæjum ferilrannsóknum framkvæmdar með 10 ára millibili. Þátttakendur voru 260 börn (90 börn fædd 1995-96 og 170 börn fædd 2005) sem fylgt var eftir á fyrsta ári og aftur við 6 ára aldur. Fæðuneysla var metin með vegnum fæðuskráningum við 9 og 12 mánaða aldur. Upplýsinga um hæð og þyngd á fyrsta ári og við 6 ára aldur var aflað.

Niðurstöður: Níu mánaða gömul neyttu börn í seinni rannsókninni minni próteina en börn í fyrri rannsókninni, 12,6% af heildarorku (E%) á móti 15,0E% (p<0,0001). Við 12 mánaða aldur var próteinneyslan 15,3E% á móti 16,1E% (p=0,11). Minnkaða próteinneyslu má aðallega rekja til minnkaðrar neyslu á venjulegri kúamjólk, 53±149 á móti 289±254 grömm á dag (g/d) (p<0,0001) við níu mánaða aldur og 81±149 á móti 285±217 g/d (p<0,0001) við 12 mánaða aldur. Hlutfall 6 ára barna yfir kjörþyngd var 12% í seinni rannsókn sem var marktækt lægra en í fyrri rannsókn (p=0,045) þar sem 21% barna voru yfir kjörþyngd. Jákvætt samband sást milli próteinneyslu (E%) við 9 mánaða aldur og líkamsþyngdarstuðuls við 6 ára aldur hjá strákum, B=0,14 kg/m² (95% öryggisbil: 0,06; 0,22), þegar leiðrétt var fyrir fæðingarþyngd, lengd brjóstagjafar, rannsókn og menntun móður.

Ályktanir: Hlutfall 6 ára barna yfir kjörþyngd er lægra nú en 10 árum áður. Niðurstöðurnar benda til þess að lægri próteinneysla, vegna minni neyslu á venjulegri kúamjólk, gæti að hluta til skýrt þennan mun.

Arna Skúladóttir¹, Margaret E. Wilson²

¹Kvenna- og barnasviði Landspítala, ²Háskóla Íslands

arnasku@landspitali.is

Inngangur: Um 20-40% ungra barna eru talin eiga við svefnvanda að stríða, vanda sem getur haft slæm áhrif á barnið og foreldra þess til bæði skemmri og lengri tíma. Sýnt hefur verið fram á að ýmiss konar atferlismeðferðir gefa góða raun. Þó hefur komið í ljós að erfitt er að heimfæra eina meðferð yfir á aðrar aðstæður og aðra rannsóknaraðila ef sami árangur á að nást. Þetta vekur upp spurningar um það hvað er það í meðferðinni sem hugsanlega hjálpar og hvað ekki. Markmið rannsóknarinnar er að lýsa eða greina þá meðferð sem veitt er foreldrum sem leita til göngudeildar fyrir foreldra barna með svefnvandamál á kvenna- og barnasvið Landspítala. Vitað var í upphafi að fjölskyldur sem þangað leita fá ekki allar sömu leiðbeiningarnar.

Efniviður og aðferðir: Aðferðin var eigindleg. Þátttakendur voru 12 fjölskyldur, en þá hafði mettun náðst, sem komu í venjubundna ráðgjöf á göngudeildina, með börn á aldrinum sex mánaða til tveggja ára. Gögnin voru hljóðupptökur bæði af viðtölum og hugleiðingar sérfræðingsins eftir viðtölin. Þau voru síðan innihaldsgreind í leit að merkingu samkvæmt aðferðum eigindlegrar aðferðafræði Sandelowski.

Niðurstöður: Niðurstaða sýndi sjö þemu: 1. ná sambandi, 2. góð saga, 3. hvetja foreldra, 4. fræðsla/kennsla, 5. breyting á umhverfi, 6. atferlismeðferð, 7. upprifjun. Misjafnt var hvað hvert þema var notað í langan tíma í hverju viðtali. Atferlismeðferð hafði minna vægi í meðferðinni í heild en búist var við í upphafi. Á meðan hvatning og umhverfisþættir höfðu meira vægi.

Ályktanir: Ávinningur rannsóknarinnar er að byggja grunn að meðferðarrannsóknum þessa hóps og möguleiki á að bera saman ólíkar áherslur í meðferð. Þá þekkingu sem verður til er einnig hægt að nota til að byggja upp kennsluefni varðandi efnið. Þessi greining mun gera þjónustan til þessa skjólstæðingahóps markvissari.

Hafdís Sif Svavarsdóttir¹, Þórður Þórkelsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²Barnaspítala Hringsins

hss20@hi.is

Inngangur: Glærhimnusjúkdómur (respiratory distress syndrome) er ein helsta ástæða öndunarörðugleika fyrirbura. Fyrsta meðferð felst einkum í súrefnisgjöf og síblæstri (Continuous Positive Airway Pressure). Helsti fylgikvilli síblástursmeðferðar er loftbrjóst (pneumothorax). Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna þróun öndunaraðstoðar fyrirbura á vökudeild Barnaspítala Hringsins, að meta árangur af síblástursmeðferð, finna áhættuþætti fyrir ófullnægjandi svörun við henni og að finna forspárþætti fyrir myndun loftbrjósts á meðferðinni.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin var afturskyggn. Úrtakið var fyrirburar sem fengu síblástursmeðferð á tímabilinu 1992-2011. Úr úrtakinu voru valdir fyrirburar í tvær tilfellaviðmiðarannsóknir: 1) Fyrirburar sem svöruðu síblástursmeðferð með ófullnægjandi hætti. 2) Fyrirburar sem fengu loftbrjóst á síblástursmeðferð. Til viðmiðunar við báða tilfellahópana voru valin viðmið sem fengu áfallalausa síblástursmeðferð.

Niðurstöður: Marktæk aukning reyndist á notkun síblástursmeðferðar á tímabilinu og samsvarandi samdráttur í notkun öndunarvélameðferðar og surfactants. Glærhimnusjúkdómur reyndist áhættuþáttur fyrir bæði þörf á öndunarvélameðferð (OR 79,7 (9,3-685,6)) og loftbrjóstsmyndun (OR 9,3 (2,2-41,3)). Tilfellahópar höfðu marktækt hærri súrefnisþörf á fyrstu klukkustundum lífs en viðmiðunarhópar. Tilfellahópar þurftu lengri tíma á viðbótarsúrefni en viðmiðunarhópar (öndunarvélahópur: 35,2 á móti 25,6 (p=0,03); loftbrjóstshópur: 32,9 á móti 18,0 (p=0,0003)).

Ályktanir: Aukin notkun síblástursmeðferðar hefur dregið úr þörf á öndunarvélameðferð. Minnstu fyrirburarnir þurfa samt á öndunarvélameðferð að halda. Glærhimnusjúkdómur virðist vera helsti áhættuþáttur fyrir þörf á öndunarvélameðferð og myndun loftbrjósts hjá börnum á síblástursmeðferð.

 

Dagmar Dögg Ágústsdóttir¹, Guðrún Bryndís Guðmundsdóttir^1,2, Sigurður Þorgrímsson^1,3, Theódór Friðriksson^1,4, Ásgeir Haraldsson^1,3

¹Læknadeild HÍ, ²barna- og unglingageðdeild Landspítala, ³Barnaspítala Hringsins, ⁴bráðasviði Landspítala

dda1@hi.is

Inngangur: Eitranir á Íslandi eru algengt vandamál, einnig hjá börnum. Eitrunum má skipta í fjóra flokka: óviljandi slys, misnotkun, tilraun til sjálfsvígs og annað eða óvíst. Óviljandi slys eru algengasta orsök eitrunar hjá yngstu börnunum en tilraun til sjálfvígs hjá eldri einstaklingum.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin nær til allra einstaklinga (0-18 ára), sem samkvæmt ICD-númerum höfðu komið vegna lyfja- eða annarra eitrana á 6 ára tímabili (2005-2010) á Barnaspítala Hringsins eða bráðamóttökuna í Fossvogi. Úr sjúkraskrám var safnað upplýsingum um faraldsfræðilega þætti og fleira í Excel, sem var notað ásamt SPSS til úrvinnslu.

Niðurstöður: Skoðuð voru 740 tilfelli, af þeim voru 472 eitranir í 397 börnum sem féllu undir skilyrði rannsóknarinnar. Enginn lést á tímabilinu af völdum eitrunar. Af 472 eitrunum voru 190 hjá drengjum (40%) og 282 hjá stúlkum (60%) (p<0,001). Þegar skoðuð voru aldursbilin 0-9 ára og 10-18 ára kom í ljós að eitranir voru algengari hjá drengjum í yngri hópnum (p<0,009) og stúlkum í þeim eldri (p<0,001). Einstaklingar á aldrinum 15-18 ára voru 60% og 25% einstaklinganna voru fjögurra ára eða yngri. Algengasta efni til inntöku voru verkjalyf (önnur en ópíöð). Voru 45% (N=53) þeirra lagðir inn á spítala. Af þeim 328 sem tóku inn lyf eða efni vegna andlegrar vanlíðunar eða neyslu fengu 318 (97%) eitthvert form af geðrænni meðferð.

Ályktanir: Niðurstöðurnar samræmast niðurstöðum frá öðrum löndum  hjá yngstu börnunum og meðal unglinga. Athygli vekur að drengir eru fleiri í yngsta hópnum en stúlkur í þeim eldri, líkt og annars staðar í heiminum. Nánast öll börn, sem tóku lyf sem sjálfskaðandi hegðun fengu áframhaldandi meðferð. Greinilegt er að eitrun er enn algengt og alvarlegt vandamál og vert að reyna að koma í veg fyrir með öllum tiltækum ráðum.

  

Teitur Jónsson¹, Júlíus Schopka¹, Aron Guðnason², Berglind Jóhannsdóttir², Gísli Einar Árnason², Olga Hrönn Jónsdóttir², Þórarinn Sigurðsson², Ásgeir Sigurðsson³

¹Tannlæknadeild HÍ, sjálfstætt starfandi tannlæknir, ³tannlæknadeild New York University

tj@hi.is

Inngangur: Ígræðsla tanna (autotransplantation) hefur verið notuð lengi, oftast vegna meðfæddrar vöntunar á framjöxlum eða vegna áverka og taps framtanna. Horfur á endingu ígræddra tanna eru allgóðar, en mjög fáar rannsóknir hafa verið gerðar áratugum eftir ígræðslu. Unnið er að langtímarannsókn á endingu og heilbrigði ígræddra tanna og er spurningakönnun meðal sjúklinganna liður í henni.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin nær til allra sem vegna tannvöntunar fengu ígræðslu á einum eða tveimur framjöxlum innan sama munns í tengslum við tannréttingameðferð á einni tannlæknastofu. Aðgerðirnar fóru fram 1980-2008 og tíminn sem síðan er liðinn er 4-32 ár, að meðaltali 18 ár. Rafræn könnun með 15 spurningum var send út til 44 einstaklinga og bárust svör frá 20 konum og 20 körlum, eða 91% hópsins. Svörin vörðuðu 53 af 57 ígræddum tönnum, eða 93% tannanna. Af 53 ígræddum tönnum svarenda höfðu sjö tapast, en 46 voru enn til staðar, eða 86,8%.

Niðurstöður: Helstu svör þátttakenda: A. Upplifðu lítinn eða engan sársauka eða óþægindi í tengslum við aðgerðina =52%. B. Skynjuðu ígræddu tönnina svipað eða eins og aðrar tennur í munninum =89%. C. Eru mjög sátt eða nokkuð sátt við staðsetningu ígræddu tannarinnar =95%. D. Eru mjög sátt eða nokkuð sátt við útlit ígræddu tannarinnar =94%. E. Finnst þurfa að hugsa meira um tönnina eða hreinsa á annan hátt en aðrar tennur í munninum =10%. F. Hefðu heldur viljað fá tannplanta (skrúfu í beinið) í stað tannarinnar sem vantaði =2%. G. Mundu örugglega eða líklega ráðleggja tannígræðslu fyrir aðra með sama vandamál og þau höfðu sjálf =82%.

Ályktanir: Langtímahorfur ígræddra tanna eru allgóðar. Um þriðjungur þátttakenda upplifði talsverðan sársauka eða óþægindi við aðgerðina, en hópurinn hefði ekki kosið aðrar lausnir á tannvöntuninni og er yfirleitt ánægður með árangur meðferðarinnar.

 

Hanna G. Daníelsdóttir, Margrét O. Magnúsdóttir, W. Peter Holbrook

Tannlæknadeild HÍ

hgd@hi.is

Inngangur: Dauðhreinsun þykir sjálfsögð á aðgerðarstofum tannlækna. Mikilvægi þess að fylgjast með gæðum vatns sem kemur úr tannlæknatækjum er augljóst, ekki síst þegar meðhöndlað er fólk með bælt ónæmiskerfi. Bakteríur komast í vatnið við notkun tækisins og sitja sem örveruþekja inni á vatnsleiðslum. Á tannlæknadeild eru þrjár tegundir tannlækningatækja. Sú elsta er ekki búin sótthreinsibúnaði en hinar tvær eru það. Markmið rannsóknarinnar var að komast að því hvort að tannlæknatækin uppfylli  kröfur um hreinleika vatns í vatnsleiðslum og í framhaldi að innleiða sótthreinsun á þeim. Viðmiðin voru reglugerðir ESB (≤200 þyrping/mL) og ADA (≤500 þyrping/mL).

Efniviður og aðferðir: Safnað var sýnum áður en nokkur meðferð var hafin. Vatni (20 mL) var safnað  úr túrbínum, 3-way og drykkjarvatni stólsins. Einnig var tekið sýni úr kranavatni til handþvottar. Vatnssýni (0,5 mL) var blandað við Tryptic-soy-yest extract æti. Eftir 24 tíma ræktun voru bakteríur taldar. Hófst þá sótthreinsun á  vatnsleiðslum tannlæknatækja tvisvar í viku annars vegar með Calbenium® og hins vegar Citrisil®. Ákveðið var að láta vatn renna í gegnum leiðslur þeirra tækja sem ekki höfðu búnað til sótthreinsunar. Þetta var gert tvisvar í viku 30 sek. í senn. Drykkjarvatn var látið renna daglega en ekki er hægt að sótthreinsa það. Eftir tvær vikur var sýnatakan endurtekin.

Niðurstöður: Í fyrstu sýnatöku voru bakteríur >10⁵ þyrping/mL úr vatnsleiðslum tannlæknatækja. Úr kranavatni voru 50-300 þyrping/mL, meðal annars E. coli. Úr seinni sýnatöku hafði örverum fækkað allt niður í 2,1 x 10² c.f.u./mL úr vatnsleiðslum tannlæknatækja.

Ályktanir: Niðurstöður sýndu verulega fækkun á bakteríum. Jafnvel í þeim tækjum sem ekki er hægt að láta sótthreinsiefni renna í gegnum var fækkun á bakteríum.

 

Bjarni E. Pjetursson¹, Christoph Helbling², Hans-Peter Weber³, Giedre Matuliene⁴, Giovanni E. Salvi², Urs Brägger², Kurt Schmidlin⁴, Marcel Zwahlen⁵, Niklaus P. Lang⁶

¹Tannlæknadeild HÍ, ²University of Berne School of Dental Medicine, Sviss, ³Tufts University School of Dental Medicine, Boston, ⁴Private practice, Hamborg, ⁵Institute of Social and Preventive Medicine, University of Berne, ⁶tannlækningadeild The University of Hong Kong,

bep@hi.is

Inngangur: Markmið rannsóknar var að meta langtíma endingu og ástand tannplanta, sem sett voru í einstaklinga með tannholdssjúkdóma.
Efniviður og aðferðir: Rannsóknin samanstóð af 70 einstaklingum með 165 tannplanta. Blæðing úr tannholdi við pokamælingu (BOP), klínískt festutap tanna (CAL) og dýpt tannholdspoka (PPD) voru mæld áður en upphafleg meðferð fór fram (T0), eftir að upphaflegri meðferð lauk (T1) og við endurmat (T2) átta árum síðar. Beinhæð við tannplanta var metin á röntgenmyndum. Sjúklingarnir voru flokkaðir í tvo hópa. Annars vegar með implönt með heilbrigðri peri-implant slímhúð (non-PIP) og hins vegar með peri-implant sýkingu við eitt eða fleiri implönt (PIP).

Niðurstöður: Lífslíkur implantanna voru 95,8%. Lífslíkur (solid screw) implanta voru markvert hærri en “hollow cylinder” og “hollow screw” implanta eða 99,1% á móti 89,7%. Þegar peri-implant sýking, skilgreind sem PPD ≥5mm, BOP+, var metin, höfðu 22,2% implantanna og 38,6% sjúklinganna sýkta peri-implant slímhúð. Þegar peri-implant sýking var skilgreind sem PPD≥6mm, BOP+, minnkaði tíðnin niður í 8,8% og 17,1%. Eftir að upphaflegri meðferð lauk (T1), hafði non-PIP-hópurinn marktækt (p=0,011) færri rest tannholdspoka (≥5mm) en PIP-hópurinn. Við endurmat (T2) hafði fjöldi rest tannholdspoka í PIP hópnum aukist frá því eftir að upphaflegri meðferð lauk (T1) en staðið í stað í non-PIP-hópnum. Tíðni peri-implant sýkinga var lægri hjá þeim sjúklingum sem voru í vel skipulögðu tannholdseftirlit.

Áyktanir: Í einstaklingum sem útsettir eru fyrir tannholdssjúkdómum, eykur fjöldi rest tannholdspoka við lok tannholdsmeðferðar líkurnar á því að sýking verði í peri-implant slímhúð, bein tapist og að tannplantar tapist. Hjá einstaklingum, þar sem endursýking verður í tannholdspokun, er meiri áhætta á peri-implant sýkingum.

 

Svend Richter, Sigfús Þór Elíasson

Tannlæknadeild HÍ

svend@hi.is

Inngangur: Rannsóknin er framhald rannsókna árin 2000 og 1983. Ástæður fyrir gerð tannfyllinga og veita mikilvægar heilsufarslegar upplýsingar

Efniviður og aðferðir: Eitt hundrað og níutíu almennir tannlæknar voru beðnir að skrá aldur og kyn sjúklings, kyn tannlæknis, árafjölda frá útskrift og upplýsingar um skilgreindar ástæður fyrir gerð 100 fyllinga.

Niðurstöður: Svör bárust frá 97 tannlæknum (51,1%), 38 konum (39,2%) og 59 körlum (60,8%) um 9043 fyllingar og 604 skorufyllur. Meðalárafjöldi frá útskrift tannlækna var 19,5 ár. Fyllingar í körlum voru 4716 (48,9%) en konum 4.931 (51,1%) og var meðalaldur sjúklinga 36,5 ár. Ástæður fyllinga voru 40,8% primer tannáta, 8,9% tannátulaus vandamál og 50,3% endurfyllingar. Primer tannáta greindist mest í yngstu aldurshópum, endurfyllingar í þeim elstu. Ekki var skýr munur milli aldurshópa hvað tannátulaus vandamál varðar. Tengsl voru milli starfsreynslu tannlæknis og þessara þriggja ástæðna fyrir gerð fyllinga. Algengustu ástæður fyrir endurfyllingum voru sekunder tannáta (45,6%), brotnar og horfnar fyllingar (38,3%), mislitun (5,8%) og aðrar ástæður (10,2%). Tengsl voru milli kyns sjúklings og ástæðu endurfyllingar. Marktækt fleiri mislitanir greindust hjá konum og fleiri brotnar eða horfnar fyllingar hjá körlum (p<0,001). Ekki reyndust tengsl milli ástæðu endurfyllingar og kyni tannlæknis (p=0,127). Ekki reyndist fylgni milli aldurs sjúklinga og starfsaldri tannlæknis (Pearsons r=0,19).

Ályktanir: Hlutfall upphafsfyllinga og endurgerðra fyllinga hefur lítið breyst. Árið 1983 voru endurgerðar fyllingar 47,3%, en 47,6% árið 2000. Sekunder tannáta var 48,6% árið 1983 en 43,7% árið 2000. Brotnar eða horfnar fyllingar voru 35,0% 1983 en 28,0% árið 2000. Ekki voru tengsl milli ástæðu endurfyllingar og kyns tannlæknis árið 2000 frekar en nú.

 

Sigfús Þór Elíasson, Svend Richter

Tannlæknadeild Háskóla Íslands

sigfuse@hi.is

Inngangur: Nokkuð algengt er að kúspar brotni utan af stórum amalgam-fyllingum í jöxlum. Slík brot eru fremur vandamál hjá eldra fólki sem oft hefur ekki getu á varanlegri og kosnaðarsamri meðferð. Í sérstökum tilfellum getur því verið gott að geta gripið til efna og aðferða sem á einfaldan hátt má nota til að bæta skaðann, að minnsta kosti til styttri tíma. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna nothæfi og endingu bráðabirgðaviðgerða á amalgam-fyllingum með plastblendi þar sem kúspur hefur brotnað.

Efniviður og aðferðir: Leitað var eftir tilfellum þar sem kúspur hafði brotnað utan af amalgam-fyllingum sem að öðru leyti virtust í lagi. Þátttakendur voru á aldrinum 41-82 ára. Einn tannlæknir (SÞE) gerði allar fyllingarnar á einkatannlækningastofu. Ekki var notuð deyfing né gúmmídúkur. Hvorki tönn né amalgam var snert með bor og 15 mín. áætlaðar fyrir hverja fyllingu. Gert var við skaðann með Clearfil SE bond og Tetric Ceram og meðferð efnanna samkvæmt leiðbeiningum framleiðenda. Fyllingarnar voru fágaðar með X-fínum demöntum, Sof-Lex skífum og sandpappírsræmum og Enhance bollum.

Niðurstöður: Við skoðun sjúkraskráa fundust 26 tilfelli þar sem fylling var sett í tennur fyrir fimm árum eða fyrr. Þrjár tennur höfðu verið krýndar að ósk sjúklinga, þannig að 23 tennur komu til skoðunar. Metið var hvort fylling væri til staðar og nothæf. Eftir eitt ár höfðu tvær fyllingar tapast, önnur eftir tvö ár og sú fjórða eftir fjögur ár. Eftir 5 ár voru því 19 fyllingar af 26 í lagi eða 83%.

Ályktanir: Kúspabrot utan af amalgam-fyllingum má lagfæra, að minnsta kosti til bráðabirgða, með tveggja þátta sjálfætandi bindiefni og plastblendi. Slík meðferð gæti einnig hentað „sérstökum“ sjúklingum, svo sem veikburða öldruðum og sjúkum sem illa þola lengri hefðbundna meðferð.

  

Sigfús Þór Elíasson¹, Jon E. Dahl²

¹Læknagarði HÍ, ²NIOM, Nordic Institute of Dental Materials, Osló

sigfuse@hi.is

Inngangur: Á síðustu árum hefur plastblendi að mestu komið í stað amalgams í jaxlafyllingum. Tilgangur þessarar µTBS rannsóknar er að bera saman áhrif þykktar bindiefnis á bindistyrk milli gamals og nýs plastblendis og áhrif þeirra þriggja yfirborðsmeðferða sem oftast eru ráðlagðar.

Efniviður og aðferðir: Þrjátíu og sex sívalningar, 10 mm í þvermál og 6 mm á hæð voru útbúnir úr Tetric Evo Ceram plastblendi. Sívalningarnir voru geymdir í vatni í tvær vikur og síðan dýft 5000X milli 5 og 55˚C vatnsbaða í sjálfvirkri vél. Fjórir helmingi hærri stautar voru útbúnir sem viðmið. Stautarnir 36 voru slípaðir á prófunarenda með silicon carbide sandpappír #320 og skipt í þrjá hópa: 1) yfirborð óbreytt; 2) yfirborð sandblásið með CoJet; 3) yfirborð silane borið. Hverjum hópi var síðan skipt frekar í þrennt eftir bindiefnum: a) Adhese One, b) Clearfil SE og c) Scotchbond MP. Að lokinni yfirborðasmeðferð og notkun bindiefnis var stauturinn viðgerður með Tetric Evo Ceram. Allir stautarnir voru síðan hitaðir og kældir aftur 5000X og geymdir í vatni í viku til viðbótar. Sívalningarnir voru síðan sagaðir langsum í 1,1 x 1,1 mm stauta í sjálfvirkri sög og komið fyrir í Loyds togprófunarvél sem mældi styrkleika límingar í N og µTBS reiknað í MPa.
Niðurstöður: Viðmiðunarstautar sýndu µTBS 54,5MPa. Af viðgerðum fékk hópur 3b (sílan+Clearfil) hæsta gildið 49,9 eða 91,5% af heilu óviðgerðu plastblendi. Næst kom 2b (CoJet+Clearfil) 43,2MPa. Lakast kom hópur 1c út (sandp.+Scotchb.) 26,4MPa, eða 48,4% af viðmiðunarstyrk. Tölfræðileg greining milli hópa miðað við p<0,05 sýndi eftirfarandi: viðmiðunarhópur>3b>2b=3a=2a=1b>2c=3c>1a=1c.

Ályktanir: Þykkt á bindiefnislagi virðist hafa áhrif á µTBS milli gamals og nýs plastblendis. Bis-Sílan og sandblástur CoJet virðist auka verulega bindistyrk.

 

Ólöf G. Sigurðardóttir

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

olof@hi.is

Inngangur: Krufningar á eldisminkum hafa farið fram á Keldum síðan snemma á 8. áratug 20. aldar. Í erindinu verður farið yfir helstu sjúkdóma sem greindust árin 2007-2012.

Efniviður og aðferðir: Yfir 370 minkar hafa verið krufðir á Keldum síðastliðin 5 ár. Flest dýranna hafa verið innflutt og komið úr einangrun. Greiningar á sjúkdómum fara fram við krufningu, vefjameinafræði, sýklaræktun og mótefnamælingar.

Niðurstöður: Nær allir sjúkdómar sem greindust í minkum hafa verið vel þekktir. Bakteríusýkingar eru algengastar, einkum þvagfærasýkingar. Ýmsar bakteríur valda þvagfærasýkingu, meðal annars Staphylococcus sp. og E. coli . Öðru hvoru hefur lungnafár komið upp á búum, en það er mjög alvarleg lungnasýking af völdum Pseudomonas aeruginosa og sá eini í flokki alvarlegra smitsjúkdóma sem greinst hefur í minkum undanfarin ár. Viðbrögð við sjúkdómnum er bólusetning með bóluefni framleitt á Keldum. Haustið 2010 greindist smitandi fótasár í fyrsta skipti hér á landi, en orsök sjúkdómsins er óþekkt. Sjúkdómurinn er sársaukafullur en veldur sjaldnast dauða. Talið er að sjúkdómurinn hafi komið með innfluttum dýrum.
Síðsumars 2011 greindist Clostridium baratii blóðsýking í minkum. Uppruni sýkingarinnar er óþekktur og hefur sýkingin ekki verið greind í minkum áður. Þessi baktería hefur í örfáum tilfellum valdið blóðsýkingu í fólki. Efnaskiptasjúkdómurinn sem veldur fitulifur er algengur í minkum. Einnig er ónæmissjúkdómurinn mýlildi nokkuð algengur í minkum.

Ályktanir: Eini alvarlegi smitsjúkdómurinn sem greinst hefur í minkum undanfarin ár er lungnafár. Þvagfærasýkingar og fitulifur eru algengustu sjúkdómarnir í eldisminkum. Báðir sjúkdómar tengjast fóðrun. Mikilvægt er að fylgjast með sjúkdómum í innfluttum minkum til að koma í veg fyrir að nýir sjúkdómar nái fótfestu hér á landi.

 

Heiða Sigurðardóttir, Sigríður Hjartardóttir, Ívar Örn Árnason, Sigríður Guðmundsdóttir, Birkir Þór Bragason

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

heidasig@hi.is

Inngangur: Infectious Salmon Anemia veiran (ISAV) er af flokki Orthomyxoviridae og veldur blóðþorra í laxfiskum. Einkennin eru blæðingar og drep í líffærum sem veldur alvarlegu blóðleysi. Veiran berst á milli fiska í vatni. Talið er að sjúkdómurinn haldist við í einkennalausum smitberum í eldisstöðvum og að villtir stofnar
Atlantshafslax og silungs geti borið veiruna. ISAV er hjúpuð veira og erfðamengi hennar, sem er í átta einþátta-RNA bútum, hefur verið raðgreint. Meinvirkt afbrigði veirunnar (HPRvir) hefur úrfellingar í hemagglutinin esterase (HE) geni meðan ómeinvirkt afbrigði (HPR0) skortir þessar úrfellingar, en það er jafnan kallað „fornt afbrigði“ (ancient variant). Engir meinvirkir stofnar ISAV sem greinst hafa eru af HPR0 gerð og er talið að úrfellingar í HE geni þurfi til að veiran valdi sjúkdómi.

Efniviður og aðferðir: RNA úr vefjasýnum (hjarta, nýra og tálkn) og RNA jákvæð viðmiðunarsýni eru keyrð í one-step RT-qPCR (reverse transcription quantitative PCR) hvarfi fyrir bút 8. Ef sýni er jákvætt í því prófi er gert samskonar hvarf fyrir bút 7 og síðan one-step RT-PCR hvarf fyrir bút 6 sem ákvarðar hvort um er að ræða HPR0 eða HPRvir.

Niðurstöður: Skimað hefur verið fyrir ISAV á Keldum frá árinu 2010. Alls hafa borist 3.960 sýni. Meinvirka afbrigðið hefur aldrei greinst, en HPR0 afbrigðið verið staðfest 14 sinnum.

Ályktanir: HPR0 afbrigði ISAV hefur í fyrsta sinn greinst hér á landi. Talið er að meinvirk ISA veira eigi uppruna sinn í því, svo fylgst verður með mögulegum breytingum í HE geni þeirra HPR0 veira sem greinast. Hérlendis hafa ekki greinst sjúkdómsvaldandi veirur í eldi, en með vaxandi sjókvíaeldi eykst möguleikinn á veirusmiti. Slíkt smit gæti aftur aukið smit í náttúrulegum stofnum. Góðar greiningaraðferðir fyrir veirusjúkdóma eru því afar mikilvægar.

  

Lilja Þorsteinsdóttir, Sigurbjörg Þorsteinsdóttir, Vilhjálmur Svansson

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

liljatho@hi.is

Inngangur: Sumarexem er húðofnæmi í hestum sem orsakast af biti smámýs sem lifir ekki á Íslandi. Tíðni sjúkdómsins er há í útfluttum hestum en markmið verkefnisins er að þróa ónæmismeðferð gegn exeminu. Baculo-veira er skordýraveira sem hefur aðallega verið þróuð og notuð til að tjá endurröðuð prótein. Einnig hafa baculo-veirur verið í þróun sem genaferjur, með viðeigandi tjáningarkasettum fyrir tjáningu í spendýrum. Markmið verkefnisins er að hanna baculo-veiruferjur til bólusetninga í hestum.

Efniviður og aðferðir: Tvö ólík plasmíð eru gerð, þar sem notuð eru mismunandi glýkóprótein gen; glýkóprótein B (gB) úr equine herpes-virus 2 (EHV-2) og glýkóprótein G úr vesicular stomatitis veiru (VSV-G). Glýkópróteinin gera innleiðslu í hestafrumur mögulega. Til að tjá ofnæmisvakagen er tjáningarkasettu með stýrli sem virkar í spendýrafrumum komið fyrir á plasmíðinu. Endurraðaðar baculo-veirur (rBac) eru gerðar með Bac-to-Bac baculo-veirukerfinu.

Niðurstöður: Endurröðuð baculo-veira (rBac) með gB og ofnæmisvakageninu Cul n 2 (rBac-EHV2-gB-Cul n 2) er tilbúin. Sýnt hefur verið fram á tjáningu gB í skordýrafrumum og Cul n 2 í spendýrafrumum. Mýs hafa verið bólusettar með veirunni og verið er að magnframleiða veiru og þétta fyrir bólusetningu á hestum. pFastBac plasmíð með VSV-G glýkópróteininu og Cul n 2 er tilbúið. Unnið er að gerð rBac-VSV-G-Cul n 2 veira.

Ályktanir: Baculo-veiruferja til fyrirbyggingar eða meðhöndlunar á ofnæmi er ný nálgun í ofnæmisrannsóknum og ofnæmismeðhöndlun. Niðurstöður munu ekki eingöngu nýtast fyrir sumarexem í hrossum heldur einnig í öðrum ofnæmissjúkdómum í dýrum og jafnvel í mönnum.
Þakkir: Framleiðnisjóður landbúnaðarins, Hrossaræktarsamtök Suður-lands, RHÍ, Þróunarfjárnefnd hrossaræktarinnar.

 

Árni Kristmundsson¹, Þórólfur Antonsson², Friðþjófur Árnason²

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum, ²Veiðimálastofnun Keldnaholti

arnik@hi.is

Inngangur: PKD-nýrnasýki (Proliferative Kidney Disease) orsakast af smásæju sníkjudýri, Tetracapsuloides bryosalmonae. Sýkin er alvarleg og útbreidd í eldi laxfiska og veldur þar miklum afföllum. Hún hefur og greinst víða í villtum stofnum laxfiska og valdið verulegum afföllum í sumum tilfellum. Forsenda fyrir tilvist sjúkdómsins er að vatnshiti nái að minnsta kosti 12°C í nokkrar vikur samfellt og að mosadýr séu til staðar í vistkerfinu, en þau þjóna hlutverki millihýsils sníkjudýrsins. Sýkin var óþekkt á Íslandi til ársins 2008, er hann greindist í bleikjum úr Elliðavatni.

Efniviður og aðferðir: Á árunum 2009-2011 var laxfiskum safnað úr 9 stöðuvötnum og fjórum ám víðs vegar um landið. Fiskarnir voru krufðir og dæmigerðra sjúkdómseinkenna leitað. Nýrnasýni voru tekin úr öllum fiskum, hert í 10% bufferuðu formalíni og meðhöndluð til vefjaskoðunar. HE litaðar nýrnasneiðar voru skimaðar fyrir tilvist sníkjudýrsins. Ef þörf var á, var smit staðfest með sértækri ónæmislitun.
Niðurstöður: Í einu vatni og einni á reyndust fiskar smitfríir. Í tveimur vötnum og þremur ám var um einkennalaust smit að ræða en sjúkir fiskar greindust í hinum vatnakerfun-um. Í grunnum og hlýrri láglendisvötnum, reyndist smittíðnin í bleikju nálægt 100% og hlutfall sýnilegra sjúkdómseinkenna hátt. Sjúkdómseinkenni voru jafnan fátíðari og vægari í urriða en bleikju. Sjúkdómurinn var einkum bundinn við fiska þriggja ára og yngri.

Ályktanir: Hin mikla útbreiðsla sýkilsins bendir til þess að hann sé ekki nýr í íslensku vistkerfi. Með hlýnandi veðurfari, einkum síðasta áratuginn, hafa forsendur skapast fyrir uppkomu PKD-nýrnasýki. Bleikja virðist næmari fyrir sjúkdómnum en urriði og lax og bendir margt til þess að sýkin sé afgerandi áhrifaþáttur í þeirri hnignun sem hefur átt sér stað í bleikjustofnum sumra stöðuvatna á Íslandi.

 

Stefán Sigurðsson, Anton Ameneiro-Alvarez

Lífefna- og sameindalíffræðistofu,  Lífvísindasetri Læknagarðs HÍ

stefsi@hi.is

Inngangur: Uppsöfnun erfðaskemmda getur haft alvarlegar afleiðingar í för með sér. Ef þessar skemmdir eru ekki lagfærðar getur það stuðlað að æxlisvexti og því hafa lífverur þróað DNA-viðgerðarferla til að koma í veg fyrir samsöfnun erfðaskemmda. Eitt þessara ferla tryggir hraðari viðgerð í tjáðum genum heldur en á ótjáðum svæðum erfðamengisins. Þetta viðgerðarferli er háð RNA-pólímerasa II (RNAPII) og nefnist umritunarháð DNA-viðgerð. DNA-skemmdin er greind við það að RNAPII stöðvast á henni en næstu skref eru illa skilgreind. Þó er vitað að CSA/CSB (Cockayne Syndrome A/B) í mannafrumum og Rad26 í gersvepp taka þátt í ferlinu.

Efniviður og aðferðir: Lífefnafræðilegar aðferðir eru notaðar til þess að rannsaka virkni Rad26 með það fyrir augum að öðlast betri skilning á viðgerðarferlinu. Rad26-próteinið var hreinsað með hefðbundnum aðferðum eftir yfirtjáningu í skordýrafrumum. Rad26 getur vatnsrofið ATP og voru gerðar tilraunir til að rannsaka hlutverk þessa vatnsrofs í umritunarháðri DNA-viðgerð.

Niðurstöður: Tengsl eru á milli ATP-vatnsrofs og lengdar DNA-hvarfefna sem bendir til þess að Rad26 geti ferðast eftir DNA-sameindinni. Niðurstöður benda einnig til þess að próteinið þekki ákveðna DNA-byggingu betur en aðrar, til dæmis þær sem sjást þar sem RNAPII hefur myndað umritunar-bólu.

Ályktanir: Rad26-próteinið notar orku sem myndast við ATP-vatnsrof til þess að ferðast eftir DNA-sameindinni. Hugsanlega greinir Rad26-próteinið RNAPII-sameindir sem hafa stöðvast á DNA-skemmd og hefur áhrif á bindingu RNAPII við DNA. Rannsóknir okkar beinast að því að rannsaka þetta ferli enn frekar.

 

Óttar Rolfsson, Bernhard Ö. Pálsson, Ines Thiele

Rannsóknarsetri í kerfislíffræði

ottarr@hi.is

Inngangur: RECON 1 er reiknilíkan af efnaskiptaferlum mannslíkamans. Það samanstendur af rúmlega 3400 efnahvörfum, 2800 hvarfefnum og er eitt yfirgripsmesta tölvulíkan sinnar tegundar. RECON 1 hefur fjölþátta notkunargildi og hefur verið nýtt meðal annars til að segja til um áhrif umhverfisaðstæðna og/eða stökkbreytinga á lífeðlisfræðileg ferli eða á birtingarform sjúkdóma. Þar sem RECON 1 heldur utan um það sem við vitum um efnaskipti mannsins er hægt að nota það til að einblína á efnaskiptaferli sem eru lítið skilgreind. Þennan möguleika líkansins nýttum við okkur til að setja fram tilgátur um áður óskilgreind efnahvörf í mannslíkamanum.

Efniviður og aðferðir: Með hjálp RECON 1, skilgreindum við hóp lífefna sem hafa verið mæld í mannslíkamanum en ekki er vitað hvað verður um. Við notuðum síðan comparative genomics aðferðafræði til að spá fyrir um hugsanlegt niðurbrot og myndun þessara efna.

Niðurstöður: Á þennan máta tókst að útbúa tilgátur um efnaskiptaferli fleiri en tvö hundruð lífefna. Við vinnum nú að því að sannreyna nokkrar valdar tilgátur með efna- og lífefnafræðilegum aðferðum. Nú þegar höfum við þó sannreynt eina af þessum tilgátum. Sú snýr að efnaskiptum á glúkónati en það finnst í flestum ávöxtum og er einnig notað sem sýrustigsjafnari í lyf og matvæli. Við klónuðum og tjáðum erfðaþátt sem við töldum taka þátt í niðurbrotsferli glúkonats í mönnum og sýndum fram á að C9orf103 er glúkónokínasi sem tekur þátt í niðurbroti á glúkónati sem á sér líklegast stað í pentósu fosfat ferlinu.

Ályktanir: Þessi vitneskja eykur á þekkingu á orkuefnaskiptum pentósu fosfats ferilsins sem haldist hefur lítið breyttur áraraðir. Niðurstöður okkar sýna fram á hvernig hægt er að styðjast við tölvulíkön og hálf sjálvirkar aðferðir til að auka vitneskju á efnaskiptaferlum í manninum.

  

Inga B. Árnadóttir, Unnur Flemming Jensen, Sigurður Rúnar Sæmundsson

Tannlæknadeild HÍ

iarnad@hi.is

Inngangur: Eftir efnahagshrun 2008 sóttu færri börn meðferð og fyrirbyggjandi tannlæknaþjónustu vegna bágs efnahagsástands heimilanna í landinu. Velferðarráðuneytið gerði samning við tannlæknadeild HÍ vorið 2011 um að veita tannlæknaþjónustu án endurgjalds fyrir einstaklinga þriggja til 18 ára sem Tryggingastofnun skilgreindi sem börn tekjulágra foreldra.

Efniviður og aðferðir: Með leyfi Vísindasiðanefndar (VSN 11-150) voru notaðar upplýsingar úr sjúkraskrám barnanna með takmörkuðum aðgangi. Tannheilsa barnsins (d3mft, D3MFT) var metin af tveimur bitröntgenmyndum (bitewings) sem teknar voru af barninu við skoðun. Tannheilsa þess var síðan tengd upplýsingum sem fengnar voru með spurningalistum um upprunaland foreldra, tannhirðu, sjúkdóma, ofnæmi ásamt lyfjanotkun barnsins. Úrvinnsla var hefðbundin tvíbreytugreining á tannheilsu og hinum ýmsu samverkandi þáttum með viðeigandi marktektarprófum.

Niðurstöður: Alls áttu 1078 börn rétt á þjónustunni, 581 var kallað inn til skoðunar og 434 (40,3%) börn luku meðferð. Sautján tannlæknar tóku þátt í verkefninu. Börn á höfuðborgarsvæðinu voru með marktækt heilbrigðari barnatennur (d3mft) en á landsbyggðinni og börn erlendra foreldra voru með martækt lélegri barnatennur (d3mft) en börn íslenskra foreldra. Tannátutíðni í barnatönnum (d3mft) þriggja til 10 ára var 2,03 og í fullorðinstönnum (D3MFT) 11-18 ára var 4,06. Að meðatali voru tennur burstaðar 1,7 sinnum á dag, tannþráður var aldrei notaður og síðasta eftirlit hjá tannlækni var fyrir 15,1 mánuði.

Ályktanir: Finna þarf ferli hvernig samfélagið getur stutt við einstaklinga sem ekki eiga kost á að sækja sér þá tannlæknaþjónustu sem í boði er og leggja ríka áherslu á forvarnir.

 

Svend Richter, Sigríður Rósa Víðisdóttir

Tannlæknadeild HÍ

svend@hi.is

Inngangur: Straumur ungra flóttamanna til Vesturlanda sem segjast vera yngri en 18 ára hefur aukist. Börnum eru tryggð mannréttindi í ýmsum alþjóðasamningum. Þeirra helstur er samningur um réttindi barnsins eða Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna. Réttarkerfið leitar til tannlækna til að meta aldur þeirra út frá tannþroska. Kölkun tanna er síður trufluð af næringarskorti eða hormónabreytingum en aðrir vaxtaþættir líkamans. Aldursgreining er nákvæmust út frá myndunarskeiði tanna á fyrri hluta æviskeiðs og af endajöxlum um og eftir 15 ára aldur.

Efniviður og aðferðir: Spurningalisti um heilsufar, næringarástand í uppvexti og tannheilsu var fylltur út. Nákvæm skoðun á tönnum og munnholi var gerð. Teknar voru orthopan-röntgenmyndir af tönnum og kjálkum og sérmyndir af endajöxlum og framtönnum. Til aldursgreiningar af röntgenmyndum voru notaðar aðferðir Kullman, Liversidge og Mincer. Niðurstaðan er byggð á mati á sjúkrasögu, klínískri skoðun og aldursútreikningum af röntgenmyndum. Tveir tannlæknar sáu um skoðun og greiningu.

Niðurstöður: Átta hælisleitendur frá Afganistan, Alsír, Gíneu og Líbíu voru aldursgreindir frá maí-nóvember 2012. Fimm sögðust vera á 18. ári, einn á 17. ári og tveir á 16. ári. Greining leiddi í ljós að 7 voru taldir eldri en uppgefinn aldur, en ekki var tekin afstaða til eins vegna tannvöntunar. Allir sem voru greindir, voru taldir eldri en 18 ára nema einn. Sá aldur var ekki útilokaður en talinn mjög ósennilegur. Einn var talinn geta verið yngri en 18 ára.

Ályktanir: Rannsóknir sýna að hægt er að nota greiningaraðferðir sem unnar eru á Vesturlandabúum til aldursgreiningar annarra kynþátta og að hugsanleg frávik séu minni en einstaklingsbundin frávik innan sama kynþáttar. Til að greiningin verði sem nákvæmust voru notaðar að minnsta kosti þrjár aðferðir líkt eins og á hinum Norðurlöndum.

 

Sigfús Þór Elíasson

Tannlæknadeild HÍ

sigfuse@hi.is

Inngangur: Vegna einfaldleika og tímasparnaðar hefur þverklippi-styrkur (shear bond strength) lengi verið notaður við mælingar á styrk bindingar fyllingarefna við tannvef. Margir hafa gagnrýnt aðferðina og telja hana ekki gefa rétta mynd. Á seinni árum hefur einnig verið notað míkró-togstyrksspróf (µTBS) en sú aðferð er vandmeðfarin og tímafrek. Tilgangur þessarar rannsóknar var að einfalda verkferla og bæta festingar við togprófunarvél.

Efniviður og aðferðir: Átta sívalningar, 10 mm í þvermál og 6 mm á hæð voru útbúnir úr Tetric Evo Ceram plastblendi. Sívalningarnir voru geymdir í vatni í tvær vikur. Stautarnir voru slípaðir á prófunarenda með sc. sandpappír #320 og Clearfil SE bindiefni borið á og ljóshert. Stautarnir voru síðan framlengdir með Tetric Evo Ceram um aðra 6 mm. Sívalningarnir voru síðan sagaðir í 1,1 x 1,1 x 12 mm stauta í sjálfvirkri sög. Helmingur stautanna var límdur á kló Loyds togprófunarvélar á hefðbundinn hátt. Endar hins helmings stautanna voru límdir í hola enda 2 mm framlengingarskrúfa sem aftur voru festar við stálvíra tengda togprófunarvélinni sem mældi styrkleika límingar. Brotlína var skoðuð í smásjá og skráð hvort brot var í plastblendi eða límingu.

Niðurstöður: Prufustautar límdir beint við kló togmælingarvélarvar, brotnuðu í 31% tilfella í plastblendi að öllu leyti eða að hluta. Þegar stautar voru límdir í framlengingarskrúfur, var brotlína einungis í 2% tilfella í plastblendi. Tölfræðilega marktækur munur var milli hópa (p<0,001). Meira en helmingi styttri tíma tók að framkvæma mælingar á framlengingarskrúfu í hópnum.

Ályktanir: Jafnari stressdreifing í prufustautum við tog í framlengingarskrúfuhópnum er talin ástæða þess að stautarnir slitnuðu fremur í límingu, sem ætla má veikasta hlekkinn, en í efninu sjálfu.

  

Sigríður Rósa Víðisdóttir, Svend Richter

Tannlæknadeild Háskóla Íslands

srv2@hi.is

Inngangur: Rannsókn þessi er sú fyrsta hér á landi á tannþroska íslenskra barna og ungmenna með tilliti til aldursgreiningar af tönnum. Hún mun gagnast íslenskum réttartannlæknum við aldursgreiningar, öðrum tannlæknum og heilbrigðisstéttum sem fjalla um þroska barna og ungmenna. Í rannsókninni var notast við 12 þroskastig, 0-11 (vöggumyndun - rótarendi fullmyndaður). Erfitt er að reikna meðalaldur stigs 11 í þversniðsrannsókn sem þessari. Í rannsókninni er reynt að finna leið til reikna þetta lokastig tannmyndunar.

Efniviður og aðferðir: Þroskastig allra tanna voru rannsökuð af breiðmyndum (orthophan-röntgenmyndum, OPG ) af 1000 íslenskum börnum. Af þeim voru 37 myndir útilokaðar. Úrtakið var 508 stúlkur og 469 drengir á aldrinum 4-25 ára. Notuð voru þroskastig Havikko til aldursgreiningar. Þá voru 300 myndir skoðaðar bæði hægra og vinstra megin og 700 voru skoðaðar einungis hægra megin. Til að nálgast stig 11 var beitt tveimur aðferðum. Fundinn var meðalaldur milli allra þroskastiga í hverri tönn og þannig búið til reiknilíkan til að nálgast þennan aldur. Hin leiðin var að finna meðalþroskastig á hverju aldursbili og afmarka þannig stig 11 nákvæmlega.

Niðurstöður: Fundnar voru tvær leiðir til að nálgast stig 11. Reiknaður var meðalaldur og staðalfarávik fyrir efri og neðri góms tennur vinstra megin (18-11og 48-41). Þær sýna báðar mjög svipaðar niðurstöður og eru ábyggilegar leiðir til að finna aldur við lokastig tannmyndunar.

Ályktanir: Erfitt hefur reynst að ákvarða aldur stigs 11 í þversniðsrannsóknum þar sem ekki hefur verið hægt að segja með nákvæmni hvenær rótin lokaðist. Aðrir höfundar hafa reynt að nálgast þetta vandamál en yfirleitt notast við stig 10, rótarlengd að fullu náð, en rótarendi opinn. Með þessari rannsókn hafa fundist tvær aðferðir til að nálgast aldurstig 11.

 

Bjarni E. Pjetursson¹, Wah Ching Tan², Marianne Ong², Huang Xin Meng³, Jie Han³, Nikolaos Mattheos⁴, Alex Yi-Min Tsai⁵, Mariano Sanz⁶, Fabio Vignoletti⁶, Martina Lulic⁷, May C.M. Wong⁷, Niklaus P. Lang⁸

Tannlæknadeild HÍ, ²National Dental Centre Singapore, ³Peking University School of Stomatology, ⁴Griffith University, Queensland, Ástralíu, ⁵National Taiwan University, Taipei, ⁶Universidad Complutense de Madrid, Spáni, ⁷The University of Hong Kong, Prince Philip Dental Hospital, ⁸on Behalf of the ITI Antibiotic Study Group

bep@hi.is

Inngangur: Markmið rannsóknarinnar var að skoða áhrif mismunandi fyrirbyggjandi sýklalyfjagjafar á græðslu og líðan sjúklinga eftir hefðbundna implantaísetningu.

Efniviður og aðferðir: Þrjú hundruð og tveir heilbrigðir, fullorðnir sjúklingar á 7 stöðum tóku þátt í rannsókninni. Þeim var á slembinn hátt skipt í fjóra mismunandi hópa (tvo test og tvo kontról): 1. For-operatív inntaka 2g amoxicillíns 1 klst fyrir aðgerð (positívt kontról, PC), 2. Eftir-operatív inntaka 2g amoxicillíns strax eftir aðgerð (test1, T1), 3. For-operatív inntaka 2g amoxicillíns 1 klst fyrir aðgerð og 500mg þrisvar á dag annan og þriðja daginn eftir aðgerð (test2, T2), 4. Inntaka 2g lyfleysu, 1 klst fyrir aðgerð (neikvætt kontról, NC). Sjúklingar voru skoðaðir af rannsakendum, sem ekki voru upplýstur um sýklalyfjagjöfina einni, tveimur, fjórum og átta vikum eftir aðgerð og græðsla eftir aðgerð metin. Til viðbótar voru sjúklingarnir beðnir um að fylla út Visual Analogue Skala (VAS) daglega, fyrstu vikuna eftir aðgerð sem og á 14. degi þar sem þeir voru spurðir um verki, bólgu, mar og blæðingu.

Niðurstöður: Viku eftir aðgerð voru 97,18% (PC), 95,59% (T1), 97,14% (T2), 94,37% (NC) slímhúðarflipanna lokaðir. Sjúklingar í hópi T2 skráðu hæstu tíðni verkja (20,0%) og bólgu (25,7%). Eftir 8 vikur voru allir fliparnir lokaðir og allir sjúklingar verkjalausir. Graftarútferð var greinanlega hjá einum sjúklingi. Eitt implant tapaðist í PC hópi og annað í NC, hin 300 implöntin voru beingróin. Spurningar varðandi blæðingu, bólgu, verki og mar sýndu almennt lág gildi fyrir alla hópana og lækkuðu fyrstu tvær vikurnar. Ekki var tölfræðilega marktækur munur milli hópanna á mismunandi tímapunktum á neinu þeirra atriða sem rannsökuð voru.

Ályktanir: Fyrirbyggjandi sýklalyfjagjöf fyrir og/eða eftir hefðbundna implantaaðgerð virðist ekki vera réttlætanleg.

 

W. Peter Holbrook¹, Skúli Skúlason², Þórdís Kristmundsdóttir³, Halldór Þormar⁴

¹Tannlæknadeild HÍ, ²Lífi-Hlaupi ehf., ³lyfjafræðideild og ⁴líf- og umhverfisvísindadeild HÍ

phol@hi.is

Inngangur: Samstarf hefur verið milli tannlæknadeildar og lyfjafræðideildar um þróun nýrra leiða til meðferðar á algengum sjúkdómum í munnholi. Unnið hefur verið með: A. doxýcýklín í lágum skömmtum og B.mónóglýceríðið mónókaprín. Doxýcýklín í lágum styrk er virkur hemill á matrix metallópróteinasa og getur komið í veg fyrir bólgu í slímhúð en mónókaprín er náttúrulegt fituefni sem sýnt hefur mikla virkni gegn ýmsum bakteríum, veirum og sveppum og er meðal annars virkt gegn Herpes simplex virus og Candida sp.

Efniviður og aðferðir: Þau lyfjaform sem hafa verið þróuð eru: lausnir svo og hlaup sem loðir við slímhúð, en einnig hefur tannlím verið notað sem burðarefni. Framkvæmdar hafa verið klínískar rannsóknir: 1) Virkni hlaups sem innihélt mónókaprín og doxýcýklín í lágum styrk var prófað í tví-blindri rannsókn gegn HSV-1 sýkingum; 2) virkni doxýcýklínhlaups var prófað í tví-blindri rannsókn við munnangri (aphthous ulcer), 3) virkni mónókapríns gegn Candida sveppum var prófuð og losun lípíðsins úr tannlími mæld.

Niðurstöður: Af munnangurssárum greru 70% á þremur dögum eftir meðferð með doxýcýklínhlaupi en 25% hjá þeim sem voru í viðmiðunarhópi (p<0,005). Rannsókn á herpes labialis sýndi að meðferð með mónókaprín- og doxýcýklínhlaupi stytti þann tíma sem sár eru að gróa um tvo daga (p<0,05). Niðurstöður benda til að mónókaprín í tannlími sé vænlegur kostur til að hindra vöxt Candida undir gervitönnum. 3% mónókaprínblanda hefur góða hömlun á sveppavexti og er hentug til áframhaldandi prófana í klínískum rannsóknum til að kanna möguleika á að fyrirbyggja sveppasýkingar undir gervitönnum.

Ályktanir: Niðurstöðurnar benda til þess að unnt sé að bæta meðferð við algengum kvillum í munnholi með lyfjaformum sem innihalda mónókaprín og doxýcýklín í lágum styrk.

 

Sólveig Ása Árnadóttir

Háskóla Íslands

saa@hi.is

Inngangur: Niðurstöður á MMSE-prófi (Mini-Mental State Examination) eru eitt algengasta viðmiðið sem notað er til að útiloka eldri einstaklinga frá þátttöku í rannsóknum. Gjarnan er miðað við að þátttakendur nái að minnsta kosti 24 af 30 MMSE-stigum. Markmið þessarar rannsóknar var að skoða sambandið á milli MMSE-stiga og gagnagata (missing values) á staðlaða matstækinu Efri árin: mat á færni og fötlun (MFF).

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur (N=186) voru á aldrinum 65 til 88 ára (M=74 ár), 48% voru konur og allir bjuggu í heima. MFF var notað fyrir sjálfsmat á athöfnum og þátttöku og MMSE til að gefa vísbendingar um vitræna færni. Í athafnahluta MFF gefa þátttakendur sér stig fyrir líkamlega getu í daglegum athöfnum. Í þátttökuhlutanum þarf að svara spurningum um tíðni þátttöku í félagslegum athöfnum. Í þessum hluta þarf einnig að meta hvað stendur í veginum fyrir félagslegri þátttöku (takmarkanir á þátttöku). Gögn voru greind með lógistískri aðhvarfsgreiningu.

Niðurstöður: MMSE-stig þátttakenda voru frá 16 til 30 og algengi MMSE <24 var 11%. Algengi þess að vera með eitt eða fleiri gagnagöt á MFF var: 5% á spurningum um getu í daglegum athöfnum, 11% tengt þátttökutíðni og 30% tengt takmörkunum á þátttöku. Takmarkanir á þátttöku var eini hluti MFF þar sem marktæk tengsl voru milli gagnagata og MMSE <24 (p=0,048). Þessi tengsl styrktust þegar tekið var tillit til áhrifa kyns, aldurs, menntunar og þunglyndiseinkenna (p=0,021).

Ályktanir: Niðurstöður benda til þess að eldri borgarar, með MMSE-stig undir 24, eigi erfitt með að svara óhlutbundnum spurningum um hindranir á félagslegri þátttöku. Þeir geta hins vegar haft fulla getu til að svara einföldum hlutbundnum spurningum um líkamlega getu í daglegum athöfnum og hversu oft þeir taka þátt í félagslegum athöfnum.

 

Nanna Ýr Arnardóttir^1,2, Annemarie Koster^4,6, Dane R. Van Domelen⁴, Robert J. Brychta³, Paolo Caserotti^4,8, Guðný Eiríksdóttir², Jóhanna Eyrún Sverrisdóttir², Lenore J. Launer⁴, Vilmundur Guðnason^2,7, Erlingur Jóhannsson⁵, Tamara B. Harris⁴, Kong Y. Chen³, Sigurður Sigurðsson², Þórarinn Sveinsson¹

¹Rannsóknastofu í íþrótta- og heilsufræðum HÍ, ²Hjartavernd, ³National Institute of Diabetes and Digestive, et al, Bethesda, ⁴National Institute on Aging, Lab. of Epidemiol., et al, Bethesda, ⁵Íþróttafræðasetur HÍ á Laugarvatni, ⁶Maastricht University, Dpt. Social Medicine, ⁷Háskóla Íslands,  ⁸Institut for Idræt og Biomekanik, Óðinsvéum

nya@hi.is

Inngangur: Heilinn rýrnar með aldri sem endurspeglast í minnkun á hvítum- og gráum heilavef sem og auknum hvítavefsbreytingum og heila- og mænuvökva. Þessi breyting á heilanum hefur verið tengd við minnkun vitrænnar færni. Markmið rannsóknarinnar er að kanna hvort rýrnun á heilavef spái fyrir um hreyfingu fimm árum síðar hjá eldri einstaklingum.

Efniviður og aðferðir: Hreyfingin var mæld með hreyfimælum í Öldrunarrannsókn Hjartanverndar (AGESII). Þátttakendur báru hreyfimæli á hægri mjöðm yfir vökutíma í sjö daga samfleytt og voru alls 759 þátttakendur með fullgilda hreyfimælingu (>4 daga með >10 klst notkun). Alls voru 458 þátttakendur með bæði mælda hreyfingu og segulsneiðmyndatöku (MRI). Meðalaldur þátttakenda var 79,5 ár.

Niðurstöður: Fjórar breytur voru skoðaðar, hlutfallslegt rúmmál heilavefs, hlutfallslegt rúmmál hvíts heilavefs, hlutfallslegt rúmmál grás heilavefs og hlutfallslegt rúmmál hvítavefsbreytinga. Þegar leiðrétt var fyrir aldri, kyni og drepi í heilavef, spáðu allar breyturnar marktækt fyrir um heildar hreyfingu (beta=0,15 til 0,19; p<0,01) fimm árum seinna, en einungis rúmmál hvíts heilavefs og heildarrúmál heilavefs fyrir um kyrrsetu (beta=-0,14 og -0,11; p=0,004 og 0,046). Þegar leiðrétt var fyrir hlutfallslegu rúmmáli heilavefs, spá einungis hvítavefsbreytingar fyrir um hreyfingu (beta=-0,12; p=0,008) og rúmmál hvíts heilavefs fyrir um kyrrsetu (beta=-0,12; p=0,044).

Ályktanir: Hlutfallslegt heildarrúmál heilans og rúmmál hvítavefsbreytinga spá fyrir um hreyfingu hjá öldruðum og hlutfallslegt rúmmál hvíts heilavefs spáir fyrir um kyrrsetu.

Tinna Eysteinsdóttir¹, Þórhallur I. Halldórsson¹, Inga Þórsdóttir¹, Ingibjörg Gunnarsdóttir², Gunnar Sigurðsson³, Tamara B. Harris, Vilmundur Guðnason³, Laufey Steingrímsdóttir²

¹Rannsóknastofu í næringarfræði við HÍ og Landspítala, ²matvæla- og næringarfræðideild, heilbrigðisvísindasviði HÍ, ³Hjartavernd, ⁴læknadeild HÍ, ⁵Landspítala, ⁶Laboratory of Epidemiology, Demography and Biometry, IRP, National Institute of Aging, Bethesda, BNA

tinnaeys@hi.is

Inngangur: Rannsóknir benda til þess að mjólkurneysla á lífsleiðinni tengist beinheilsu á efri árum þótt ekki sé ljóst hvaða æviskeið skipti þar mestu máli. Fyrri rannsóknir hafa nánast eingöngu beinst að konum. Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna tengsl mjólkurneyslu karla og kvenna á unglingsárum (14-19 ára), á miðjum aldri (40-50 ára) og núverandi neyslu aldraðra við beinþéttni í mjöðm.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggir á gögnum Öldrunarrannsóknar Hjartaverndar um fæðuneyslu, lífshætti og beinþéttni 4.798 karla og kvenna, meðalaldur 76 ár. Mjólkurneysla á þremur æviskeiðum var metin með gildismetnum spurningalista. Beinþéttni í vinstri lærleggshálsi var metin með magnákvarðandi sneiðmyndatöku (QCT). Samband beinþéttni og mjólkurneyslu fyrr og nú var metið með fjölvíðri aðhvarfsgreiningu. Leiðrétt var fyrir aldri, líkamsþyngdarstuðli, hreyfingu, lýsis- og áfengisneyslu og niðurstöður birtar sem munur í beinþéttni milli neysluhópa (D z-gildi).

Niðurstöður: Bæði karlar og konur sem neyttu mjólkur ≥1/dag á allri lífsleiðinni voru með hærri beinþéttni á efri árum en þeir sem neyttu mjólkur sjaldan eða aldrei. Sterkust tengsl fundust fyrir mjólkurneyslu á miðjum aldri hjá báðum kynjum (Z-gildi 0,20 hjá konum, 0,21 hjá körlum). Tengsl mjólkurneyslu á unglingsárum og beinþéttni aldraðra voru jákvæð en ekki marktæk, og tengsl mjólkurneyslu á efri árum við beinþéttni voru eingöngu marktæk hjá konum.

Ályktanir: Mjólkurneysla á lífsleiðinni tengist hærri beinþéttni í mjöðm á efri árum hjá báðum kynjum. Sterkustu tengslin eru fyrir mjólkurneyslu á miðjum aldri. Munur á beinþéttni eftir mjólkurneyslu virðist vera af stærðargráðu sem getur skipt máli fyrir lýðheilsu og brotahættu í mjöðm aldraðra. Ástæða er til að beina rannsóknum og forvörnum gegn beinþynningu að báðum kynjum.

 

Laufey Steingrímsdóttir¹, Hrund Valgeirsdóttir¹, Þórhallur I. Halldórsson¹, Ingibjörg Gunnarsdóttir¹, Hólmfríður Þorgeirsdóttir²

¹Rannsóknastofa í næringarfræði Landspítala og matvæla- og næringarfræðideild HÍ, ²Embætti landlæknis

laufey@hi.is

Inngangur: Rannsóknir hafa sýnt að erfiðleikar við að ná endum saman jukust í kjölfar bankahruns á Íslandi. Lágar tekjur og efnahags-erfið-leikar geta haft áhrif á mataræði og hollustu fæðunnar. Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna hvort erfiðleikar við að ná endum saman tengdust lakari hollustu og gæðum fæðisins á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Niðurstöður voru unnar úr gögnum Lands-könnunar á mataræði 2010/2011. Þátttakendur voru 680 konur og 632 karlar á aldrinum 18-80 ára, heildarsvörun 68,6%. Mataræði var kannað með tvítekinni sólarhringsupprifjun ásamt spurningum um lýðfélagslega þætti. Fimm svarmöguleikar voru við spurningunni um hversu auðvelt eða erfitt fólk ætti með að ná endum saman. Neysla næringarefna og matvæla hópanna var borin saman og reiknuð með lógistískri aðhvarfsgreiningu.

Niðurstöður: Átta prósent svarenda taldi sig eiga mjög erfitt með að ná endum saman en 18% frekar erfitt. Samsvarandi hlutföll meðal öryrkja voru 26% og 32% og meðal atvinnulausra 28% og 28%. Þeir sem áttu mjög erfitt með að ná endum saman (N=106) borðuðu marktækt minna af ávöxtum, grænmeti og grófu brauði, en meira af sykruðum gosdrykkjum borið saman við hina sem áttu auðvelt með það (N=582). Leiðrétt var fyrir aldri, kyni og menntun. Hlutfall viðbætts sykur var 10,1% heildarorku hjá þeim sem áttu mjög erfitt, en 8,5% hjá hinum sem áttu auðvelt með að ná endum saman (P=0,01). Ekki fannst munur á neyslu fitu eða próteina milli hópanna.

Ályktanir: Erfiðleikar við að ná endum saman tengjast lakari hollustu, miðað við ráðleggingar um mataræði. Ástæða er til að rannsaka frekar samband félagslegrar og efnahagslegrar stöðu og fæðuvals. Leita þarf leiða til að koma í veg fyrir að bágur efnahagur fólks leiði til ójafnræðis til heilsu vegna óheilsusamlegs mataræðis.

  

Tómas Þór Ágústsson^1,2, Tinna Baldvinsdóttir¹, Paul Carroll², Rafn Benediktsson²

¹Innkirtla- og efnaskiptasjúkdómadeild Landspítala, ²Dpt of Diabetes and Endocrinology, Guy´s and St Thomas´ NHS Foundation Trust, London

tomas.agustsson@btinternet.com

Inngangur: Fáar yfirgripsmiklar eða tæmandi rannsóknir hafa verið gerðar á faraldsfræði heiladingulsæxla. Við höfum safnað nákvæmum upplýsingum um öll heiladingulsæxli á Íslandi frá 1955 í gagnagrunn sem veitir einstakt tækifæri til að lýsa þeim í vel skilgreindu þýði heillar þjóðar yfir langt tímabil.

Efniviður og aðferðir: Þetta er afturskyggn lýsandi rannsókn. Gagnagrunnur var uppfærður til ársins 2010. Þýðinu var skipt í þrjá jafnstóra hópa eftir dagsetningu greiningar. Til að meta einkenni og eiginleika voru kynjahlutföll, tegund, stærð æxlis og einkenni borin saman á mismunandi tímabilum. Heimili einstaklinga var staðsett á korti af Íslandi.

Niðurstöður: Alls fundust 392 einstaklingar, 165 karlar og 227 konur. Þrjú hundruð og tuttugu eru á lífi og er algengi því 0,1%. Miðgildi aldurs var 44,4 ár. Algengustu æxlin voru óstarfandi, 43% og prólaktínóma, 40,1%, 11,2% höfðu acromegaly og 5,6% Cushings sjúkdóm. Acromegaly og Cushings sjúkdómur birtust nær eingöngu með ofseytrun hormóna en óstarfandi æxli með staðbundnum einkennum, við hærri aldur og af tilviljun. Stærri æxli greindust við hærri aldur, voru oftar óstarfandi og með staðbundnum einkennum. Konur voru yngri með minni æxli og sjaldnar með staðbundin einkenni. Þegar tímabilin þrjú voru borin saman var engin markverð breyting á nýgengi stórra æxla en óstarfandi og tilvinjunaæxli voru algengari seinna. Einstaklingar í fyrsta hópnum voru yngri.

Ályktanir: Faraldsfræði heiladingulsæxla á Íslandi eru svipuð og í öðrum minni rannsóknum. Algengi er þó litlu hærra og nýgengi fer vaxandi. Þetta gæti skýrst af auknu aðgengi að myndgreiningu og fyrri greiningu. Nýlega greindir sjúklingar voru þó hvorki yngri né með minni æxli. Algengi klínískt markverðra heiladingulsæxla er hærra en talið var og aukin vitund og rannsóknir á þessum sjúkdómum er nauðsynleg.

 

Dagný Ösp Vilhjálmsdóttir, Harpa Hrund Hinriksdóttir, Fríða Rún Þórðardóttir, Inga Þórsdóttir, Ingibjörg Gunnarsdóttir

Rannsóknastofu í næringarfræði Landspítala

dov1@hi.is

Inngangur: Næringarástand hefur áhrif á tíðni aukaverkana, legutíma og almennar batahorfur sjúklinga. Tilgangurinn var að meta orku- og próteinneyslu hjarta- og lungnaskurðsjúklinga á Landspítala og bera saman við áætlaða orku- og próteinþörf. Markmiðið var einnig að meta næringarástand sama sjúklingahóps.
Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 61 sjúklingur sem lagðist inn á hjarta- og lungnaskurðdeild. Orku- og próteininihald 5 aðalmáltíða sem framreiddar eru frá eldhúsi Landspítala er þekkt. Þegar liðnar voru að minnsta kosti 48 klukkustundir frá aðgerð voru allir matarafgangar, ásamt millibitum, vigtaðir og skráðir í þrjá daga samfellt. Orku- og próteinþörf var áætluð út frá klínískum leiðbeiningum um næringu sjúklinga (25-30 hitaeiningar (he)/kg líkamsþyngdar/dag og 1,2-1,5 g/kg líkamsþyngdar/dag) og næringarástand metið.
Niðurstöður: Orkuneysla var að jafnaði 19±5,8 he/kg/dag. Meðalpróteinneysla reyndist vera 0,9 g/kg/dag. Þorri þátttakenda (>80%) náði ekki lágmarksviðmiðum fyrir orkun- og próteinneyslu og átti það við um alla skráningardagana þrjá. Alls reyndust 14 sjúklingar (23%) annaðhvort vera vannærðir eða í hættu á vannæringu. Þessi hópur reyndist að jafnaði vera nær því að fullnægja orku- og próteinþörf sinni heldur en vel nærðir sjúklingar (22±6,8 miðað við 18±5,3 he/kg/dag, p<0,001; 1,0±0,3 miðað við 0,8±0,2 g/kg/dag, p=0,009). Notkun næringardrykkja var almennari meðal vannærðra sjúklinga og sjúklinga í hættu á vannæringu heldur en vel nærðra sjúklinga.

Ályktanir: Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að hjarta- og lungnaskurðsjúklinga á Landspítala eiga nokkuð langt í land með að fullnægja áætlaðri orku- og próteinþörf, jafnvel á 5. degi eftir aðgerð. Huga þarf betur að næringu inniliggjandi sjúklinga, allt frá mati á næringarástandi til viðeigandi næringarmeðferðar.

 

Þórir Einarsson Long¹, Martin Ingi Sigurðsson², Ólafur Skúli Indriðason³, Kristinn Sigvaldason², Gísli Heimir Sigurðsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²svæfinga- og gjörgæsludeild og ³nýrnalækningaeiningu Landspítala

thorirein@gmail.com

Inngangur: Bráður nýrnaskaði er algengt vandamál sem útheimtir oft kostnaðarsama og erfiða meðferð og hefur háa dánartíðni. Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna faraldsfræði, áhættuþætti og afdrif þeirra sjúklinga sem fengu bráðan nýrnaskaða á rannsóknartímabilinu.

Efniviður og aðferðir: Fengnar voru allar kreatínínmælingar sem gerðar hafa verið á Landspítala frá janúar 2008 til ársloka 2011. Skrifað var forrit sem mat alla sem mældir höfðu verið með tilliti til bráðs nýrnaskaða samkvæmt RIFLE skilgreiningunni, miðað við grunngildi kreatíníns sex mánuðum fyrir hæsta kreatínín gildi. Forritið flokkaði þá í risk (R), injury (I) og failure (F) hópa eftir alvarleika skaðans.

Niðurstöður: Alls áttu 17.693 einstaklingar grunngildi og af þeim fengu 3686 (20,8%) bráðan nýrnaskaða á tímabilinu, þar af 2077 (56,5%) á R, 840 (22,9%) I og 769 (20,9%) á F-stigi. Fleiri konur fengu R og I en fleiri karlar F (p<0,001). Meðalaldur sjúklinganna var 68,4±17,1 ár. Þeir sem fengu bráðan nýrnaskaða á F-stigi voru skoðaðir nánar. Af þeim fóru 22% í skurðaðgerð í legunni, 23% fengu lost, 14% sýklasótt, 32% blóðþrýstingsfall tengt hjarta- og æðakerfi, 10% blæðingar, 27% öndunarbilun og 7% lentu í slysi. Af sjúklingum voru 76% á lyfi sem jók áhættu á bráðum nýrnaskaða. Tíðni fyrri sjúkdóma hjá sjúklingunum var há. Alls fengu 11% blóðskilunarmeðferð og sex sjúklingar (0,7%) þurftu blóðskilun í meira en 90 daga. Eins árs lifun sjúklinga á F-stigi var 51,8%.

Ályktanir: Bráður nýrnaskaða er tiltölulega algengt vandamál hér á landi og sjúklingar með alvarlegan nýrnaskaða hafa háa dánartíðni. Stór hluti sjúklinganna er á lyfjum sem átt geta þátt í sjúkdómnum og gæti breytt lyfjanotkun mögulega haft áhrif á tíðni hans.

 

Margrét Þorsteinsdóttir^1,2, Baldur Bragi Sigurðsson², Finnur Freyr Eiríksson^1,2, Viðar Ö. Eðvarðsson^1,3, Runólfur Pálsson^1,3

¹Heilbrigðisvísindasviði HÍ, ²ArcticMass ehf., ³Landspítala

margreth@hi.is

Inngangur: Adenínfosfóríbósýltransferasa (APRT)-skortur er arfgengur, víkjandi galli í púrínefnaskiptum, sem leiðir til mikillar aukningar á útskilnaði á 2,8-díhýdroxýadeníni (2,8-DHA) í þvagi. 2,8-DHA er mjög torleyst og veldur því steinamyndun í þvagfærum og útfellingum kristalla í nýrnavef, sem geta leitt til langvinns nýrnasjúkdóms og jafnvel lokastignýrnabilunar. Markmið rannsóknarinnar var að þróa hraðvirka mæliaðferð til ákvörðunar á 2,8-DHA og öðrum lykilpúrínum í þvagi í því skyni að bæta greiningu og lyfjameðferð sjúklinga með APRT-skort.

Efniviður og aðferðir: Hönnun tilrauna var beitt við þróun mæliaðferðar með háhraðavökvaskiljun tengdri tvöföldum massagreini (UPLC-MS/MS) til magngreiningar á 2,8-DHA, 2-deoxyadenósíni, 2-deoxygúanósíni, 2-deoxyinósíni, adeníni, adenósíni, gúanósíni og inósíni í þvagi. Notuð var D-optimal hönnun til að skima fyrir breytum með áhrif á næmni fyrir virku efnin. Styrkur kreatíníns í þvagsýnunum var stillur á 0,5 mmól/L með 20 mM ammóníumhýdroxíði fyrir mælingu.

Niðurstöður: Magngreining 2,8-DHA og annarra lykilpúrína í þvagi með UPLC-MS/MS var náð innan 6 mínútna með 100% sérhæfni. Skimun gaf til kynna að ólínulegt kerfi lægi að baki áhrifum breyta. Endurtakanleiki aðferðinnar reyndist vera góður fyrir öll virku efnin. Mælingar á 2,8-DHA og adeníni sýndu marktækan mun á magni efnanna í þvagi fyrir og eftir meðferð með allópúrinóli sem hamlar myndun 2,8-DHA. Magn 2,8-DHA minnkaði á meðan magn adeníns jókst hjá sjúklingum á lyfjameðferð.

Ályktanir: Þróuð var hraðvirk og áreiðanleg magngreiningaraðferð fyrir 2,8-DHA og önnur lykilpúrín í þvagi með UPLC-MS/MS. Þessi aðferð auðveldar greiningu APRT-skorts og er gagnleg við stýringu lyfjameðferðar sjúklinga.

 

Karl Erlingur Oddason^1,2,4, Tómas Guðbjartsson^2,4, Sveinn Guðmundsson³, Sigurbergur Kárason^1,3, Kári Hreinsson¹, Gísli H. Sigurðsson^1,4

¹Svæfinga- og gjörgæsludeild og ²skurðlækningadeild Landspítala, ³Blóðbankanum, ⁴læknadeild HÍ

oddason@gmail.com

Inngangur: Blóðhlutagjafir eru mikilvægur hluti meðferðar á gjörgæslum. Mikilvægt er að blóðhlutagjöfum sé beitt í hófi því þeim geta fylgt aukaverkanir eins og sýkingar, bráður lungnaskaði og hækkuð dánartíðni. Nýlegar klínískar leiðbeiningar blóðhlutagjafa boða aukið aðhald og minni notkun. Ýmsar rannsóknir benda til þess að fylgni við klínískar leiðbeiningar sé ábótavant. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna notkun blóðhluta á gjörgæsludeildum Landspítala og hvort hún samræmdist klínískum leiðbeiningum

Efniviður og aðferðir: Allir blóðhlutar gefnir gjörgæslusjúklingum voru rannsakaðir afturskyggnt á 6 mánaða tímabili, frá júní til nóvember 2010. Athugaður var fjöldi og tegund blóðhluta ásamt við hvaða gildi blóðrauða, próthrombínstíma eða blóðflagna blóðhlutar voru gefnir.

Niðurstöður: Af 598 innlögðum gjörgæslusjúklingum fengu 149 (25%) blóðhluta, 88 (34%) á Hringbraut og 61 (18%) í Fossvogi, um helmingur eftir skurðaðgerð. Gefnir voru 10,8 blóðhlutar að meðaltali þeim sjúklingum sem blóðhlutagjöf fengu. Blóðrauði fyrir rauðkornagjöf var að meðaltali 88g/L. Blóðrauði var >90 g/L fyrir gjöf í 44% tilfella, þar af 5% við blóðrauða >100 g/L. Próthrombínstími var að meðaltali 21,3 sek fyrir blóðvatnsgjöf en um 80% blóðvatnseininga voru gefnar á storkupróf < eðlilegt storkuprófsgildi x 1,5. Blóðflögur voru að meðaltali fyrir blóðflögugjöf 75 þús./µL en í 33% tilfella voru blóðflögur gefnar á gildi >100 þús./µL.

Ályktanir: Klínískum leiðbeiningum þarf að fylgja betur hvað varðar allar blóðhlutagjafir. Hlutfall gjörgæslusjúklinga sem fengu blóðhluta er lágt en þeir fá marga blóðhluta. Brýnt er að gera framsýna rannsókn til að skilgreina ástæður blóðhlutagjafa og meta nánar fylgni við leiðbeiningar.

 

Vilhjálmur Rafnsson

Rannsóknarstofu í heilbrigðisfræði, læknadeild HÍ

vilraf@hi.is

Inngangur: Í fiskiróðri togarans Röðuls, á árinu 1963, lak kælivökvinn metýlklóríð úr kælikerfinu og olli bráðri eitrun hjá undirmönnunum, en kælikerfið var staðsett undir vistarverum þeirra. Einn maður um borð dó af völdum eitrunarinnar. Metýlklóríð er litar- og lyktarlaus lofttegund. Rannsókn á undirmönnunum 13 árum eftir slysið sýndi að þeir höfðu væg en varanleg einkenni á geði og taugakerfi, sem rekja mátti til eitrunarinnar. Markmið þessarar rannsóknar var að skoða langtímadánartíðni áhafnarinnar miðað við aðra sjómenn.

Efniviður og aðferðir: Þetta er hóprannsókn þar sem útsetti hópurinn er áhöfn Röðuls en ytri samanburðarhópurinn kemur frá skrám yfir sjómenn. Til samanburðar voru 5 einstaklingar slembivaldir úr skránum, mátaðir með tilliti til aldurs og stöðu (skipstjóri, stýrimenn, vélstjórar og undirmenn). Hópunum var fylgt eftir í Dánarmeinaskrá frá 1963 til ársloka 2010 og samanburðurinn gerður á ómátuðum en lagskiptum efniviði.

Niðurstöður: Af áhöfninni sem varð fyrir eitruninni höfðu 14 af 20 undirmönnum og 6 af 7 yfirmönnum dáið. Í samanburðarhópnum höfðu 49 af 100 undirmönnum og 26 af 35 yfirmönnum dáið. Mantel-Haenszel áhættuhlutfall (MHRR) var 1,89, 95% öryggismörk (CI) 1,16-3,08 vegna allra dánarmeina, MHRR var 2,81; 95% CI 1,23-6,43 vegna bráðra hjarta-/æðasjúkdóma og MHRR var 13,17; 95% CI 1,34-129,27 vegna sjálfsvíga.

Ályktanir: Eftirfylgni þessa litla hóps sem varð fyrir metýlklóríð-eitrun fyrir 48 árum sýndi hækkaða dánartíðni vegna allra dánarmeina, bráðra hjarta- og æðasjúkdóma og sjálfsvíga. Styrkleiki rannsóknarinnar felst í notkun lýðskráa og að samanburðarhópurinn hafði sömu stöðu, sem óbeint leiðréttir fyrir truflandi þáttum, svo sem þjóðfélagsþrepi, vinnureynslu, lífsháttum eins og reykingavenjum, notkun áfengis og mataræðis.

 

Elías Freyr Guðmundsson¹, Vilmundur Guðnason^1,2, Sigurður Sigurðsson ¹, Lenore J. Launer ³, Tamara B. Harris ³, Thor Aspelund ^1,2

¹Hjartavernd, ²læknadeild HÍ, ³Laboratory of Epidemiology, Demography and Biometry, Intramural Research Program, Nat. Inst. Aging, Bethesda, BNA

elias@hjarta.is

Inngangur: Kalk í kransæðum (coronary artery calcium, CAC ) er merki um langt gengna æðakölkun. Magn kransæðakalks er venjulega mælt með Agatston-aðferð. Dreifing kalks er sérstök þar sem núll gildi eru algeng en dreifing jákvæðra gilda er mjög skekkt með mikla spönn. Við lýstum mældu kalki í þýði aldraðra og bárum saman tölfræðiaðferðir til að lýsa dreifingum.

Efniviður og aðferðir: Lýðgrunduð gögn úr Öldrunarannsókn Hjartaverndar yfir 5764 einstaklinga á aldrinum 66-96 ára voru greind með lýsandi tölfræði og samanburði á aðhvarfsgreiningum: i) línuleg aðhvarfsgreining á ln(CAC+1) og Box-Cox(CAC+1) vörpuðu kalki, ii) hlutfallsmarka-aðhvarfsgreining (quantile regression) og iii) núll þanin neikvæð tvíkosta (zero inflated negative binomial) aðhvarfsgreining. Aðferðir voru bornar saman með tilliti til mátgæða (goodness of fit) og talningu á fjölda marktækra tengsla við þekkta áhættuþætti kransæðasjúkdóma.

Niðurstöður: Algengi kalks í þýðinu var hátt og mun meira mældist hjá körlum en konum. Konur höfðu hærra hlutfall núll gilda en karlar. Sterk tengsl voru milli kalks og aldurs, sögu um kransæðasjúkdóm og skella í hálsslagæð. Tengsl þekktra áhættaþátta við kalk voru mismikil milli kynja. Þekktir áhættuþættir skýrðu aðeins um 16% af breytileika í kalki. Að þessu leyti voru niðurstöður svipaðar milli aðferða. Núll þanin neikvæð tvíkosta-aðhvarfsgreining gaf bestar niðurstöður með tilliti til mátgæða og spáðu hlutfalli núll kalkgilda.

Ályktanir: Kransæðakalk var algengt hjá öldruðum og er tengt mörgum áhættuþættum hjarta- og æðasjúkdóma. Hins vegar útskýrðu áhættuþætttir lágt hlutfall breytileika í kalki og hugsanlega eru ófundnir þættir sem lýsa dreifingunum betur. Niðurstöður gefa til kynna að hin hefðbundna aðhvarfsgreining á ln(CAC+1) eigi enn við til að finna tengsl kalks við áhættuþætti.

 

Cindy Mari Imai¹, Ingibjörg Gunnarsdóttir^1,2, Vilmundur Guðnason^3,4, Thor Aspelund^3,4, Bryndís Eva Birgisdóttir¹, Inga Þórsdóttir^1,2, Þórhallur Ingi Halldórsson^1,2

¹Rannsóknastofa í næringarfræði HÍ og Landspítala, ²matvæla- og næringarfræðideild heilbrigðisvísindasviði HÍ, ³Hjartavernd, ⁴læknadeild HÍ

cmi1@hi.is

Inngangur: Rannsóknir hafa sýnt fram á tengsl snemmbærs kynþroska við áhættuþætti hjarta- og æðasjúkdóma svo sem háþrýstings og offitu en ekki er ljóst hvort þessi tengsl hafi klíníska þýðingu fyrir hjarta- og æðasjúkdóma síðar meir. Könnuð voru tengsl snemmbærs kynþroska stúlkna, metin út frá vaxtarferlum, við dauðsföll af völdum hjarta- og æðasjúkdóma.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 1035 konur fæddar 1921-1935 sem innrituðust í Reykjavíkurrannsókn Hjartaverndar (1968-1991). Mæl--ingum skólaheilsugæslu á hæð og þyngd frá 8 til 13 ára aldurs var safnað úr sjúkraskrám. Hæðarbreytingar [(hæð²-hæð¹)/(tími²-tími¹)] við 8-9, 9-10, 10-11, 11-12 og 12-13 ára aldur voru metnar og hámarkshæðarbreyting (HHB; „peak height velocity“) notuð sem metill (estimator) á þróun og tímasetningu kynþroska. Áhættuhlutfall (Hazard ratio) og 95% öryggisbil (95%CI) var metið með fjölþáttaaðhvarfsgreiningu Cox.

Niðurstöður: Alls létust 94 konur af völdum hjarta- og æðasjúkdóma frá upphafi þátttöku til ársins 2009, þar af 45 konur af völdum kransæðasjúkdóma. Borið saman við þær konur sem ekki höfðu náð HHB við 12 ára aldur (n=706) var áhættuhlutfall fyrir dauðsföll af völdum hjarta- og æðasjúkdóma 1,9 (95%CI: 1,1; 3,2) fyrir þær konur sem náðu HHB við 11-12 ára aldur (n=166) og 2,1 (95%CI: 1,2; 3,6) fyrir þær konur sem náðu HHB fyrir 11 ára aldur (n=163). Sterkari tengsl fundust þegar skoðuð voru áhættuhlutföll fyrir dauðsföll af völdum kransæðasjúkdóma sérstaklega [áhættuhlutfall 3,2 (95%CI: 1,6; 6,4) fyrir HHB <11 ár samanborið við >12 ár]. Þessi tengsl voru óháð þyngdarstuðli þátttakenda við fullorðinsaldur.

Ályktanir: Snemmbær kynþroski stúlkna metinn út frá vaxtarferlum tengist aukinni áhættu á dauðsföllum af völdum hjarta- og æðasjúkdóma. Þessi tengsl virðast vera óháð yfirþyngd og offitu.

 

Vala Friðriksdóttir, Guðbjörg Jónsdóttir, Signý Bjarnadóttir, Sigríður Hjartardóttir, Hildur Valgeirsdóttir, Kristín Matthíasdóttir, Ásthildur Sigurjónsdóttir, Eggert Gunnarsson

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

valaf@hi.is

Inngangur:Súnur (zoonosis) eru sjúkdómar og/eða sýkingar sem smitast náttúrulega á milli dýra og manna. Salmonella er súnuvaldur og algeng orsök matarsýkinga. Öflugt eftirlit í tengslum við dýraeldi og matvælaframleiðslu er því mikilvægt. Ýmsar aðferðir eru notaðar til að fylgjast með Salmonella í matvælaframleiðslu, svo sem hefðbundnar ræktanir, hraðpróf, mótefnamælingar og sameindalíffræðilegar aðferðir. Rannsóknastofur sem sinna greiningum í tengslum við matvælaframleiðslu vinna samkvæmt ströngu gæðakerfi og er þátttaka í samanburðarprófum fastur liður í gæðaeftirliti þeirra. Í tengslum við samanburðarpróf haustið 2011 var ákveðið að bera saman nokkrar aðferðir sem notaðar hafa verið á Keldum til að greina Salmonella í dýrum og matvælum.

Efniviður og aðferðir: Rannsakað var 21 sýni (kjöthakk) þar sem Salmonella- innihald var óþekkt. Sýnin voru forræktuð og síðan greind áfram með eftirfarandi aðferðum: Salmonella-ræktun NMKL aðferðir No. 71 (Salmonelladetection in Foods) og No. 187 (Salmonella detection in foods, faeces and materials from primary animal production using MSRV), greiningu á Salmonella með PCR (Polymerase chain reaction) aðferð og SalmonellaTecraprófi (hraðpróf).

Niðurstöður:Sýnin skiptust þannig að 11 innihéldu Salmonella Enteritidis, þrjú innihéldu Salmonella Typhimurium og sjö voru án Salmonella. Sum jákvæðu sýnin innihéldu mikið af Salmonella og önnur innihéldu bakteríuna í litlu magni. Sýkladeild Keldna greindi Salmonellarétt í öllum 14 jákvæðum sýnum. Aðferðunum fjórum bar vel saman og greindu þær sýnin 21 rétt í öllum tilfellum.

Ályktanir: Keldur komu vel út í samanburðarprófinu og greindum við öll sýni rétt. Þær aðferðir sem prófaðar voru eru byggðar á mismunandi grunni, en í þessu tilfelli þar sem matvæli voru athuguð skiluðu þær allar sömu niðurstöðum.

 

Sigríður Guðmundsdóttir¹, Ívar Örn Árnasonw¹, Teitur Arnlaugsson², Árni Kristmundsson¹

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum, ²Íslandsbleikju Grindavík, Samherji hf.

siggag@hi.is

Inngangur:Bleikjueldi fer fram við ýmis skilyrði. Hér er greint frá samspili seltu og smits með bakteríunni Renibacterium salmoninarum, hægfara innanfrumusýkli er veldur nýrnaveiki í laxfiskum. Við rannsóknir á smitsjúkdómum í fiski er algengast að sýklinum sé sprautað í fiskinn, hann baðaður í lausn með sýklinum eða að samvistarsmit sé sett upp þar sem ómeðhöndlaður fiskur er settur í ker með sprautusýktum fiski. Í slíkri tilraun fæst samanburður á tvenns konar smitleiðum.
Efniviður og aðferðir: Bleikjuseiðum var skipt í hópa eftir seltustigi, það er 16, 25 og 30-32‰. Fylgst var með fiskinum daglega, dauður fiskur hirtur og skráður. Eftir sex mánuði voru tekin nýrna- og blóðsýni til að greina mótefnavaka með ELISA prófi og msa gen með snPCR. Mánuði síðar var eftirlifandi fiskur deyddur, skoðaður, vigtaður, lengdarmældur, sýni tekin sem áður og í rækt að auki.
Niðurstöður: Fiskurinn óx hraðast í 16‰ en hægast í 25‰. Dauði hófst í sprautusýktum fiski mánuði frá upphafi tilraunar. Um tveimur mánuðum síðar voru um 90% þeirra dauðir. Óverulegur munur var milli seltuhópa. Í samvistarsmiti drápust 0,01% fiskanna. Í þeim fiski, voru ELISA gildi og títrar hæst í 16‰, þá í 25‰ og loks í 30-32‰ eftir sex mánuði. Hið sama gilti eftir sjö mánuði, en gildi og títrar höfðu lækkað. Bakterían ræktaðist ekki úr neinu þessara sýna og snPCR próf voru neikvæð.
Ályktanir: Samvistarsmit samsvarar náttúrulegu smiti. Bleikja er mjög þolin gagnvart R. salmoninarum eins og sést á nær 100% lifun. Aukin selta dregur úr smitmagni eða virkni bakteríunnar, en einnig úr vexti bleikjunnar. Eftir sjö mánuði greinist umtalsvert magn mótefnavaka sem getur bent til hægvirkrar sýkingar, en einnig er vitað að mótefnavakinn þarf tíma til að hverfa úr nýrnavefnum. Hversu langan, er verið að skoða í nýhafinni tilraun.

 

Ívar Örn Árnason, Árni Kristmundsson, Sigríður Guðmundsdóttir

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

ivara@hi.is

Inngangur:Bleikjueldi er mikilvæg grein í íslensku fiskeldi. Bakterían, Renibacterium salmoninarum, veldur nýrnaveiki (BKD) í laxfiskum og hefur valdið miklu tjóni í laxeldi. BKD hefur komið upp í bleikjueldi en lítið er vitað um sýkingarferli bakteríunnar í bleikju. Markmið verkefnisins var að skoða það.

Efniviður og aðferðir: Framkvæmdar voru tvær sýkingartilraunir. Önnur þeirra var samvistarsmitstilraun, þar sem 150 fiskum var skipt í tvö ker. Í hvoru keri voru 15 fiskar sprautaðir í kviðarhol (i.p.) með R. salmoninarum og 60 ómeðhöndlaðir. Í hinni tilrauninni (i.p. tilraun) var 140 fiskum skipt í tvö ker. Í hvoru keri voru 60 fiskar sprautaðir í kviðarhol með bakteríulausn og 10 fiskar með sterílum PBS dúa. Tilraunirnar stóðu yfir í 8 mánuði. Tekin voru sýni með vissu millibili úr nýra, milti og görn. ELISA próf sem greinir mótefnavaka bakteríunnar og ræktun voru framkvæmd á nýrnasýnum en snPCR og qPCR próf á öllum sýnum.

Niðurstöður:Tuttugu og fimm dögum eftir upphaf samvistarsmitstilraunar var hluti sýnanna jákvæður í PCR en flest sýni neikvæð í ELISA. Þegar leið á tilraunina urðu öll sýni jákvæð í ELISA en jákvæðum sýnum fækkaði í PCR. Í lok tilraunar jókst á ný fjölda jákvæðra sýna í PCR. Í i.p. tilrauninni voru öll sýni jákvæð í ELISA út tilraunina. Í PCR voru flest sýni jákvæð í fyrri hluta tilraunar en flest neikvæð í seinni hlutanum. Uppsafnaður dauði fiska í samvistarsmitshópnum var 0,02% samanborið við 75,3% í i.p. hópnum.

Ályktanir: Sprautun í kviðarhol sem sýkingarlíkan er mjög algeng aðferð í rannsóknum á fiskasýklum en samvistarsmit líkir eftir nátturulegu smiti. Mikill munur var á framþróun sýkingar í þessum líkunum, en í lok tilraunar voru PCR niðurstöður sambærilegar, það er bakterían sjálf greindist aðeins í örfáum sýnum.

 

Jóna A. Aðólfsdóttir, Stefanía Þorgeirsdóttir

Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum

stef@hi.is

Inngangur: Nýlega greindist hér á landi fjórða tilfellið af Nor98 riðu, en þetta riðuafbrigði, sem greindist fyrst árið 1998 í Noregi, er um margt frábrugðið klassískri riðu sem lengi hefur verið vandamál á Íslandi. Nor98 riða greinist í eldra fé, oft án einkenna og í flestum tilvikum greinist bara ein kind í hjörð. Dreifing vefjaskemmda og uppsöfnun smitefnis í heila er ólík því sem sést í hefðbundinni riðu og áhætta tengd erfðum príongensins snýst við.

Efniviður og aðferðir: Í kjölfar herts eftirlits með riðu í Evrópu fyrir um 10 árum, sem rekja má til ótta við kúariðusmit í sauðfé, hefur óhefðbundnum riðutilfellum fjölgað jafnt og þétt og eru nú stór hluti allra riðutilfella. Á sama tíma og eftirlit með riðu var aukið komu fram næmari og hraðvirkari greiningaraðferðir sem byggjast á einangrun smitefnis úr heilavef og mælingu þess með ónæmisprófi og tóku þær mestmegnis við af hefðbundinni vefjalitun. Á Íslandi greindist fyrsta Nor98 tilfellið 2004, sama ár og tekin var upp ný aðferð við skimun í sláturfé.

Niðurstöður: Nor98 riða virðist lítið eða ekkert smitandi og eru kenningar uppi um nokkurs konar sjálfsprottinn sjúkdóm, það er án utanaðkomandi smits. Riða í kindum var áður eingöngu talin vera smitsjúkdómur en hins vegar er þekkt að príonsjúkdómar í mönnum geta verið bæði smitandi og arfgengir. Rannsóknir benda til að þekktir áhættuþættir riðu, eins og flutningur á dýrum og náin samskipti milli dýra, eigi ekki við um Nor98 riðu og svo virðist sem það séu ekki meiri líkur á að finna fleiri jákvæðar kindur í hjörðum þar sem Nor98 riða hefur greinst heldur en ef tekið er tilviljanakennt úrtak úr hópi heilbrigðra kinda.

Ályktanir: Í ljósi upplýsinga um eiginleika og faraldsfræði þessa riðuafbrigðis hafa viðbrögð við þessum tilfellum verið endurskoðuð hér á landi og taka nú meira mið af því sem tíðkast í öðrum Evrópulöndum.

  

Vilhjálmur Svansson¹, Sigríður Björnsdóttir², Ólöf Sigurðardóttir¹, Eggert Gunnarsson¹

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði á Keldum, ²Matvælastofnun

vsvanss@hi.is

Inngangur: Í apríl 2010 kom upp grunur um smitandi öndunarfærasjúkdóm í hrossum. Tilkynnt var um veik hross víða um land. Hröð útbreiðsla smitsins þótti benda til að um veirusýkingu væri að ræða. Við nánari skoðun á faraldsfræði sjúkdómsins kom í ljós að meðgöngutími smitsins var tvær til þrjár vikur í húsvistarhrossum og í sumum tilfellum mun lengri. Hrossin voru yfirleitt hitalaus en hósti var gleggsta merki um smit. Í kjölfar hans sást graftarkennt hor í nösum. Við bakteríuræktun á nefstroksýnum úr hrossum með einkenni greindist Streptococcus zooepidemicus í nánast öllum tilfellum en bakterían er þekktur tækifærissýkill í öndunarvegi hrossa.

Efniviður og aðferðir: Skoðuð voru strok-, blóð- og líffærasýni. Prófað var fyrir öllum þekktum öndunarfæraveirum í hrossum, einnig nokkrum öndunarfæraveirum öðrum í dýrum og mönnum. Beitt var ýmsum aðferðum, svo sem veiruræktun, rafeindasmásjárskoðun, mótefnamælingum, erfðamögnun (PCR) og raðgreiningu.

Niðurstöður: Við gammaherpesveiru-PCR skoðun á sýnum frá heilbrigðum og veikum hrossum reyndist stór hluti hrossanna í báðum hópum jákvæður. Í sértækum mótefnaprófum á pöruðum blóðsýnum frá hrossum með einkenni fundust mótefni gegn equine herpesvirus 2, 4 og 5, reovirus 1, equine rhinovirus 1 og 2. Engin hækkun fannst á mótefnum gegn þessum veirum.

Ályktanir: Veirurannsóknir á orsökum smitandi hósta sýndu að engin af þeim veirum sem lýst hefur verið í öndunarfærasýkingum í hrossum var frumorsök faraldursins.

 

Ásgerður Þórðardóttir¹, Sigurður Guðmundsson^1,2, Bryndís Sigurðardóttir^1,3, Helga Erlendsdóttir^1,3, Hjördís Harðardóttir^1,2, Magnús Gottfreðsson^1,2

¹Háskóla Íslands, ²smitsjúkdómadeild og ³sýklafræðideild Landspítala

asath48@gmail.com

Inngangur:Heilahimnubólga af völdum baktería er alvarlegur sjúkdómur og hefur dánartíðnin verið allt að 20%. Rannsóknin er gerð sem framhald rannsóknar á heilahimnubólgu fullorðinna (16+) á Íslandi 1975-1994, sem framkvæmd var 1994. Núverandi rannsókn nær til áranna 1995-2010. Markmið rannsóknarinnar er að skoða faraldsfræði sjúkdómsins á Íslandi og greina helstu einkenni, sýkingarvalda og almennan framgang sjúkdómsins.

Efniviður og aðferðir: Notast var við sjúkraskrár Landspítala og Sjúkrahússins á Akureyri og gögn sýklafræðideildar Landspítala. Einnig fengust gögn um meningókokka og pneumókokka sem áður hafði verið safnað. Rannsóknartímabilinu var skipt upp í tvo jafna hluta með tilliti til upphafs á bólusetningu gegn meningókokkum af hópi C í október 2002.

Niðurstöður:Eitt hundrað og tíu sjúklingar voru greindir í 111 tilfellum. Helstu sýkingarvaldar sjúkómsins voru meningókokkar (39%) og pneumókokkar (28%) eins og búist var við. Alls voru 112 bakteríur greindar þar sem einn sjúklingur var með tvær bakteríur sem sjúkdómsvald. Helstu einkennin voru hiti, hnakkastífleiki, minnkuð meðvitund og fundust öll þrjú einkennin einungis hjá 20% þýðis. Nýgengi Neisseria meningitidis féll í kjölfar bólusetningar og voru 75% tilfella meningókokka á fyrri hluta rannsóknartímabilsins á meðan fjöldi pneumókokkasýkinga var jafn á báðum tímabilunum. Nýgengi sveiflaðist mjög á milli ára: 0,9-5,8 sjúklingar á hverja 100.000 íbúa á ári. Dánartíðni sveiflaðist einnig á tímabilinu og lækkaði úr 18% niður í 13%.

Ályktanir: Færri sjúklingar greindust á síðari hluta rannsóknartímabilsins en á því fyrra og má rekja það beint til meningókokka bólusetningarinnar sem hófst í október 2002. Dánartíðnin lækkaði einnig á milli tímabila sem er jákvæð þróun.

 

Heiður Mist Dagsdóttir¹, Sigurður Guðmundsson^1,2, Bryndís Sigurðardóttir², Magnús Gottfreðsson^1.2, Már Kristjánsson², Arthur Löve^1,3, Guðrún Erna Baldvinsdóttir³

¹Læknadeild HÍ, ²smitsjúkdómadeild og ³veirufræðideild Landspítala

hmd1@hi.is

Inngangur:Heilabólga af völdum herpes simplex veiru týpu 1 (HSH) er alvarlegur sjúkdómur. Árlegt nýgengi sjúkdómsins mældist 2,2 tilfelli á milljón íbúa í Svíþjóð. Sjúkdómurinn hefur aldrei verið skoðaður með tilliti til faraldsfræði á Íslandi og er markmið rannsóknarinnar að taka saman öll tilfelli sjúkdómsins á Íslandi frá því að unnt varð að greina hann sem slíkan og greina helstu einkenni, dánartíðni og fylgikvilla.

Efniviður og aðferðir: Tilfellum grunsamlegum fyrir HSH var safnað út frá útskriftargreiningum og PCR-niðurstöðum úr mænuvökva og sjúkraskrár þeirra skoðaðar. Sjúklingar voru flokkaðir með staðfesta eða mögulega greiningu út frá fyrirfram skilgreindum forsendum sem byggðust meðal annars á veirugreiningu, niðurstöðum rannsókna og klínískum einkennum. Mænuvökvar þriggja sjúklinga með mögulega greiningu sem veiktust fyrir tíma PCR voru fundnir á rannsóknastofu í veirufræði og PCR framkvæmt á þeim. Tveir mænuvökvar af þeim reyndust jákvæðir fyrir HSV-1.

Niðurstöður:Alls fundust 29 tilfelli HSH á árunum 1987-2011. Árlegt nýgengi á þessu tímabili er 4,1 tilfelli á hverja milljón íbúa. Sjúklingar voru á aldrinum 1-85 ára. Helstu einkenni voru hiti (97%), vitræn skerðing (79%), meðvitundarskerðing (79%), höfuðverkur (55%) og krampar (55%). Með breytingu í heila við myndgreiningu greindust 23 sjúklingar (79%). Þrír sjúklingar (10%) létust innan árs frá upphafi veikindanna og 20 sjúklingar (74%) voru metnir með minni en 70% færni samkvæmt kvarða Karnofskys.

Ályktanir: Nýgengi HSH mælist hærra á Íslandi samanborið við nýlega rannsókn í Svíþjóð. Athygli vekur hve stór hluti sjúklinga fékk alvarlega fylgikvilla og ljóst er að þrátt fyrir miklar framfarir í greiningu og meðferð á HSH undanfarin 30 ár er þetta enn alvarlegur sjúkdómur sem vert er að rannsaka nánar.

  

Martha Á. Hjálmardóttir, Sigríður Júlía Quirk, Gunnsteinn Haraldsson, Karl G. Kristinsson

Sýklafræðideild Landspítala, læknadeild HÍ

hjalmars@hi.is

Inngangur: Pneumókokkar valda lífshættulegum ífarandi sýkingum, lungnasýkingum og sýkingum í eyrum, augum og skútum. Megin meinvirkniþáttur þeirra er hjúpurinn. Þekktar eru 93 hjúpgerðir og er dreifing þeirra breytileg eftir tíma, aldri og sýkingastað. Ungbarnabólusetningar til varnar gegn ífarandi sýkingum orsökuðum af 10 völdum hjúpgerðum hófust á Íslandi 2011. Í löndum sem hófu bólusetningar fyrr hefur einnig komið fram fækkun sýkinga af þeim hjúpgerðum hjá fullorðnum. Markmið rannsóknarinnar er að kortleggja dreifingu hjúpgerða áður en bólusetningar hófust til að hægt verði að meta árangur bólusetninganna.

Efniviður og aðferðir: Öllum stofnum frá sjúklingasýnum (n=4.743) var safnað á sýklafræðideild 2005-2010, geymdir við -80°C. Hjúpgerðir voru greindar með kekkjunarprófum og PCR.

Niðurstöður: Algengustu hjúpgerðir voru 19F (29%), 23F (8%), 6B (8%), 6A (7%), 14 (5%) og 19A (5%). Hjúpgerðir sem eru í bóluefninu voru í 54% sýnanna. Í blóði og mænuvökva var hjúpgerð 14 algengust (15%), þá 4 (11%) og 9V (9%), en bóluefnishjúpgerðir í heild 68%. Í sýnum frá miðeyra var 19F algengust (41%), þá 23F (10%) og 6A (8%), en bóluefnishjúpgerðir 66%. Í neðri öndunarvegum er 19F algengust (20%), þá 23F (7%) og 6A (5%), en bóluefnishjúpgerðir 40%. Munur var einnig á tíðni hjúpgerða eftir árum og aldurshópum, mest áberandi var aukning 19F og fækkun 6B í öllum aldurshópum. Sýni frá börnum undir tveggja ára voru 45%, 2-6 ára 23% og 12% voru frá fólki yfir 65 ára.

Ályktanir: Algengasta hjúpgerð pneumókokka í sjúklingum á Íslandi er 19F sem í 80% tilvika er fjölónæm og er hún algengasta hjúpgerðin í miðeyra, skútum og neðri öndunarvegum. Hjúpgerðin er meðal þeirra sem eru í bóluefninu sem íslensk börn hafa fengið frá 2011. Í sýnum frá ífarandi sýkingum er hjúpgerð 14 algengust og í þeim sýnum eru bóluefnishjúpgerðir í tveimur af hverjum þremur tilvikum.

 

Ragnar P. Ólafsson^1,2, Paul M. G. Emmelkamp³, Daníel Þór Ólason¹, Árni Kristjánsson¹

¹Sálfræðideild HÍ, ²geðsviði Landspítala, ³Dpt Clin Psychology, University of Amsterdam

ragnarpo@hi.is

Inngangur: Í hugrænum kenningum um áráttu- og þráhyggjuröskun er gert ráð fyrir að viðhorf fólks, svo sem ofurábyrgðarkennd, hafi áhrif á túlkun þess á hversdagslegum uppáþrengjandi hugsunum sem leiði til þess að það reyni að ná meiri stjórn á hugsununum sínum, meðal annars með því að bæla þær niður. Slíkar aðgerðir geta hins vegar verið ógagnlegar því þær geta aukið tíðni hugsana. Niðurstöður rannsókna hafa þó verið misvísandi hvað þetta varðar. Tvær rannsóknir voru gerðar á áhrifum hugsanabælingar á tíðni hugsana þar sem skoðað var hvort hugræn færni hefði áhrif á frammistöðu í slíku hugsanastjórnunarverkefni.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru háskólanemar. Alls 60 nemendur tóku þátt í rannsókn 1 og 82 nemendur í rannsókn 2. Þátttakendur svöruðu spurningalistum sem mæla kvíða, þunglyndi, einkenni áráttu og þráhyggju ásamt skoðunum og viðhorfum sem einkenna fólk með áráttu- og þráhyggjuröskun. Því næst leystu þeir taugasálfræðileg próf sem mæla hugræna hömlun (cognitive inhibition; rannsókn 1 og 2) og vinnsluminnisgetu (working memory capacity; rannsókn 2) áður en þeir tóku þátt í hugsanastjórnunarverkefni sem fólst í að bæla niður eða fylgjast með tiltekinni hugsun.

Niðurstöður: Niðurstöður úr rannsókn 1 sýndu að hugsanabæling dróg eingöngu úr tíðni hugsana hjá þeim sem höfðu góða hugræna hömlun. Niðurstöður úr rannsókn 2 sýndu að tíðni hugsana var hærri hjá þeim sem reyndu að bæla hugsun í stað þess að fylgjast með henni. Tengsl við mælingar á hugrænni hömlun og vinnsluminni voru hins vegar ekki marktæk.

Ályktanir: Hugsanabæling er ekki gagnleg til að draga úr tíðni hugsana og getur mögulega verið einn þeirra þátta sem eykur tíðni þrálátra hugsana í áráttu- og þráhyggjuröskun. Hugræn færni (hugræn hömlun) getur mögulega haft áhrif á tíðni hugsana í hugsanabælingu.

 

Guðrún Mist Gunnarsdóttir¹, Sigurður Páll Pálsson², Guðlaug Þorsteinsdóttir²

¹Læknadeild HÍ, ²geðdeild Landspítala

gmg9@hi.is

Inngangur:Markmið rannsóknarinnar er að rannsaka meðferðarheldni sjúklinga í átröskunarmeðferð á Landspítala og skoða áhrifaþætti brottfalls.

Efniviður og aðferðir:Inntökuskilyrði: Sjúklingum sem var vísað í meðferð til átröskunarteymis geðdeildar Landspítala á tímabilinu 1.9.2008-31.12.2011 sem fengu átröskunargreiningu og mættu í greiningarviðtal. Afturskyggð rannsókn. Eftirfylgd lauk 1.5.2012.

Niðurstöður: Alls bárust 260 tilvísanir til teymisins, 186 einstaklingar mættu í greiningarviðtal. Fjórir greindust ekki með átröskun. Endanlegt úrtak því 182 einstaklingar (71,5%), 176 konur og sex karlar. Meðalaldur var 26,3 ár (±8,6). Greiningar skiptust í; lotugræðgi (52,7%), átröskun ekki nánar skilgreind (36,8%), lystarstol (10,4%). Meðallengd sjúkdóms var 8,1 ár. Sögu um áföll höfðu 79,6%, 74,7% fengu aðra geðgreiningu og 30,8% greindust með fíknisjúkdóm. Níutíu og níu
(54,4%) sjúklingar luku ekki meðferð, 50 (27,5%) sjúklingar luku meðferð og 33 (18,1%) sjúklingar voru enn í meðferð þegar eftirfylgni lauk. Tuttugu og sjö (14,8%) sjúklingar komu aftur í meðferð til teymis á rannsóknartíma eftir fyrri brottfall. Ekki var marktækur munur á brottfalli eftir klínískum eða félagslegum þáttum. Meðferðarheldni mældist marktækt (p<0,05) betri hjá þeim sjúklingum sem höfðu lokið háskólagráðu og þeim sem höfðu sjálfir frumkvæði að meðferð. Sjúklingar með fíknigreiningu höfðu tilhneigingu til verri meðferðarheldni (p= 0,074) þá sérstaklega ef um virka fíkn var að ræða. Einnig höfðu meiri áráttu- og þráhyggjueinkenni neikvæð áhrif á meðferðarheldni.

Ályktanir: Brottfallstíðni er há. Klínískir og félagslegir þættir skipta litlu máli varðandi brottfall, nema fíkniraskanir en skoða þarf skilgreiningar á brottfalli og áhættutíma nánar. Eigið frumkvæði að meðferð og æðri menntun auka meðferðarheldni. Vinna þarf með batavilja sjúklinga og meðferðarnálgun.

 

Guðrún Dóra Bjarnadóttir¹, Magnús Haraldsson¹, Bjarni Össurarson Rafnar¹, Helena Bragadóttir¹, Engilbert Sigurðsson¹, Steinn Steingrímsson², Andrés Magnússon¹

¹Geðdeild Landspítala, ²Sahlgrenska sjúkrahúsinu í Gautaborg

gudrundb@landspitali.is

Inngangur: Misnotkun á methýlfenídat (MPD) er tiltölulega nýtt og vaxandi vandamál víða á Vesturlöndum. Ávísun MPD á Íslandi hefur aukist gríðarlega undanfarin ár og mikil aukning er á sjúklingum sem leggjast inn til meðferðar og afeitrunar vegna MPD misnotkunar. Markmið þessarar rannsóknar er að lýsa misnotkun MPD í æð hjá íslenskum vímuefnaneytendum og að athuga tíðni, umfang og einkenni hennar. Neyslumynstur er óþekkt, til dæmis skammtastærðir og tíðni notkunar á dag. Einnig hafa upplifanir sprautunotenda, hliðar- og fráhvarfseinkenni MPD ekki verið rannsökuð.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin er þversniðsrannsókn. Sprautu-notend-um, sem eru í meðferð og hafa sprautað sig síðastliðna 30 daga, er boðin þátttaka í rannsókninni. Er áætlað að fá 100-150 einstaklinga í rannsóknina. Tekið verður viðtal og lagður fyrir tvískiptur spurningalisti. Allir þeir sem taka þátt í rannsókninni svara fyrri hluta spurningalistans. Sá hluti metur tíðni og umfang MPD notkunar meðal vímuefnaneytenda og gerir samanburð mögulegan við þá sem nota önnur efni í æð. Seinni hlutanum svara þeir sem hafa notað MPD í æð síðastliðna 30 daga og er þar farið dýpra í einkenni neyslu MPD.

Niðurstöður: Rannsóknin er enn á forstigi. Fyrstu tölur í rannsókninni sýna að notkun á MPD í æð er verulegt vandamál á Íslandi, 85% af úrtakinu hafa notað MPD í æð síðastliðna 30 daga. MPD er það vímuefni sem flestir sprautunotendur á Íslandi kjósa og taka það fram yfir önnur örvandi efni.

Ályktanir: Neysla í MPD er vaxandi vandamál og er orðið eitt aðalefni sem misnotað er á Íslandi. Mikilvægt er að staðfesta og lýsa neyslu og neyslumynstri sprautunotenda á MPD. Einnig er mikilvægt að skoða fylgikvilla sem hljótast af sprautuneyslu. Þekking á þessu vandamáli er bæði nauðsynleg fyrir Ísland sem og önnur lönd.

 

Jónas G. Halldórsson^1,2, Guðmundur B. Arnkelsson³, Kristinn Tómasson⁴, Kjell M. Flekkøy⁵, Hulda Brá Magnadóttir⁶, Eiríkur Örn Arnarson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²sálfræðiþjónustu Landspítala; ³sálfræðideild HÍ, ⁴Vinnueftirliti ríkisins, ⁵Háskólanum í Osló, ⁶Upper Valley Neurology and Neurosurgery, Lebanon, BNA

jgh@jgh.is

Inngangur:Tilgangur rannsóknarinnar var að meta umfang heilaáverka á ungum aldri sem heilsufarsvandamáls og að kanna forspárþætti um síðbúin áhrif heilaáverka á heilsu, hugræna þætti, atferli og aðlögun. Rannsóknin fór fram 2008-2009.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknarhópurinn var allir sjúklingar á aldrinum 0-19 ára sem greindir voru með heilaáverka (ICD-9 850-854) á Íslandi á 12 mánaða tímabili um það bil 16 árum áður (n=550). Samanburðarhópur (n=1.232) var nýlega valinn úr Þjóðskrá með lagskiptri tilviljunaraðferð. Spurningalisti, sem innihélt spurningar um heilaáverka og félagsstöðu, ásamt fjórum klínískum kvörðum með spurningum um hugræna þætti, atferli, aðlögun og líðan, var sendur með pósti til hópanna tveggja. Þeir sem ekki svöruðu voru beðnir að svara styttri útgáfu listans í síma. Svarhlutfall var í heildina 67%.

Niðurstöður: Í rannsóknarhópi lýstu 39 (12% þátttakenda) einstaklingar miðlungs hömlun (moderate disability) af völdum heilaáverka 16 árum síðar. Í samanburðarhópi lýstu tæplega 50% því að hafa hlotið heilaáverka og 7% lýstu miðlungs hömlun af völdum heilaáverka. Þátttakendur með læknisfræðilega staðfestan heilaáverka og þeir sem kváðust hafa hlotið heilaáverka komu verr út á öllum fjórum klínískum matskvörðum en þeir sem ekki lýstu heilaáverka. Þyngd höfuðhöggs, fjöldi og alvarleiki heilaáverka spáði fyrir um eftirstöðvar. Áhrif félagsstöðu foreldra og lýðfræðilegra þátta á útkomu voru takmörkuð.

Ályktanir: Heilaáverkar snemma á ævinni höfðu langtímaafleiðingar. Algengi heilaáverka og miðlungs hömlunar af völdum heilaáverka mældist hærra en áður hefur verið lýst í sambærilegum rannsóknum á almennum þjóðarúrtökum. Þyngd höfuðhöggs og endurtekinn heilaáverki höfðu forspárgildi um afleiðingar til lengri tíma umfram aðrar breytur.

E 49      Tengsl makamissis við hugræna færni og þróun heilabilunar

Halldóra Viðarsdóttir¹, Fang Fang², Milan Chang³, Thor Aspelund^1,4, Katja Fall⁵, María K. Jónsdóttir^3,6, Pálmi V. Jónsson^3,7, Mary Frances Cotch⁸, Tamara B. Harris⁹, Lenore J. Launer⁹, Vilmundur Guðnason^4,7, Unnur Valdimarsdóttir^1,10

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum HÍ, ²Dpt Med Epidemiol and Biostatistics, Karólínska sjúkrahúsinu Stokkhólmi, ³rannsóknastofu í öldrunarfræðum Landspítala, ⁴Hjartavernd, ⁵Háskólasjúkrahúsinu í Örebro, ⁶sálfræðideild og ⁷læknadeild HÍ, ⁸Div Epidemiol and Clin Applications, National Eye Institute, Bethesda, ⁹Lab Epidemiol Demography, and Biometry, Nat Inst Aging, NIH, Bethesda, ¹⁰Dpt Epidemiol Harvard School Pub Health, Boston

halldvi@hi.is

Inngangur:Niðurstöður erlendra rannsókna hafa bent til þess að sálræn streita hafi áhrif á hugræna færni. Niðurstöður finnskrar rannsóknar sýndu að tengsl geti verið milli breytinga á hjúskaparstöðu og áhættu á heilabilun. Markmið rannsóknarinnar var að kanna hvort makamissir hafi áhrif á hugræna færni og þróun heilabilunar á efri árum.

Efniviður og aðferðir: Notuð voru gögn úr Öldrunarrannsókn Hjartaverndar. Þátttakendur voru 5764, af báðum kynjum, fæddir á árunum 1907-1935. Með samtengingu við Íbúaskrá Hagstofu Íslands var hjúskaparstöðu þátttakenda fylgt eftir frá 1978 til komu í Öldrunarrannsóknina (á tímabilinu 2002-2006). Upplýsingar um dánarmein og dánardag maka þátttakenda fengust úr Dánarmeinaskrá. Bornir voru saman tveir hópar; þeir sem voru í hjónabandi/sambúð allan tímann (n=3007) og þeir sem misstu maka á rannsóknartímanum (n=1387). Notuð var tvíkosta aðhvarfsgreining til að reikna líkindahlutfall fyrir heilabilun með 95% öryggismörkum. Línuleg aðhvarfsgreining var notuð til að reikna breytingu á hugrænni færni (minni, hraða hugsunar og stýrifærni).

Niðurstöður: Þegar leiðrétt hafði verið fyrir aldri, kyni, menntun, ApoE e4 áhættuarfgerð, líkamsþyngdarstuðli, hreyfingu, háþrýstingi og reykingum var ekki samband milli makamissis og áhættu á heilabilun (OR 0,96; 95% CI 0,69-1,34), nema hjá barnlausum einstaklingum (OR 6,73; 95% CI 1,34-33,66). Ekkjur höfðu verri stýrifærni (executive function) fyrstu tvö árin eftir missi (meðaltal -0,08) samanborið við giftar konur (meðaltal 0,09).

Ályktanir: Niðurstöður okkar benda til þess að makamissir hafi áhrif á stýrifærni fyrstu tvö árin eftir missi, sérstaklega hjá konum. Hins vegar styðja niðurstöður okkar ekki niðurstöður fyrri rannsókna sem benda til aukinnar áhættu heilabilunar eftir makamissi.

 

Daníel Þór Ólason

Háskóla Íslands

dto@hi.is

Inngangur: Gerðar hafa verið tvær faraldsfræðilegar rannsóknir á þátttöku Íslendinga í peningaspilum og algengi spilavanda. Niðurstöður beggja rannsókna sýndu að meirihluti þjóðarinnar spilaði peningaspil og var algengi spilavanda það sama bæði árin, eða 1,6%. Í þessari rannsókn er greint frá niðurstöðum nýrrar faraldsfræðilegrar rannsóknar sem gerð var árið 2011, en meginmarkmið hennar er að kanna hvort breytingar hafi orðið á spilahegðun og algengi spilavanda síðan árið 2007.

Efniviður og aðferðir: Könnunin var gerð í síma og byggðist á tilviljunarúrtaki 3227 Íslendinga á aldrinum 18 til 70 ára, úr Þjóðskrá. Svör fengust frá 1887 þátttakendum, 888 körlum og 999 konum. Svarhlutfall var 61,8%.

Niðurstöður: Niðurstöður sýna að um 76% fullorðinna Íslendinga spiluðu peningaspil og voru vinsælustu peningaspilin lottó, flokkahappdrætti, skafmiðar, póker og spilakassar. Samanburður á spilahegðun milli rannsókna sýnir að þátttaka í peningaspilum var mest árið 2011. Algengi hugsanlegrar spilafíknar reyndist 0,8% (0,5%-1,4%) og algengi verulegs vanda vegna þátttöku í peningaspilum 1,7% (1,2%-2,4%). Um 2,5% þjóðarinnar töldust því eiga við spilavanda að stríða. Samanburður á niðurstöðum rannsókna sýnir að fleiri áttu við spilavanda að stríða árið 2011 en árin 2005 og 2007.

Ályktanir: Almennt séð hafa orðið allnokkrar breytingar á spilahegðun landsmanna. Almenn þátttaka í peningaspilum hefur aukist töluvert frá árinu 2007 til 2011, þá helst í lottó, póker og bingó. Samanburður á algengi líklegrar spilafíknar og spilavanda fyrir síðustu 6 ár bendir til að algengi líklegrar spilafíknar og spilavanda sé meira árið 2011 en var árin 2005 og 2007.

 

Agnes Gísladóttir¹, Bernard Harlow², Berglind Guðmundsdóttir^1,3,4, Ragnheiður Bjarnadóttir⁵, Eyrún Jónsdóttir⁴, Thor Aspelund^1,6, Sven Cnattingius⁷, Unnur Anna Valdimarsdóttir^1,8

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum HÍ, ²University of Minnesota School of Public Health, Dpt Epidemiology, Minneapolis, ³sálfræðideild HÍ, ⁴Neyðarmóttöku vegna nauðgana og áfallamiðstöð og ⁵kvennadeild Landspítala, ⁶Hjartavernd, ⁷Unit of Clinical Epidemiology, Karolinska Institutet, Stokkhólmi, ⁸Dpt Epidemiology, Harvard School of Public Health, Boston

agnesg@hi.is

Inngangur:Kynferðisofbeldi getur haft langvarandi áhrif á heilsu brotaþola. Markmið rannsóknarinnar var að skoða hvort mæðrum sem urðu fyrir kynferðisofbeldi á unglings- eða fullorðinsaldri sé hættara við að vera með áhættuþætti eða lakari heilsu á meðgöngu síðar á lífsleiðinni, samanborið við mæður sem ekki urðu fyrir slíku ofbeldi.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggði á samtengingu gagnagrunna og gagnaöflun úr mæðraskrám. Í útsettum hópi (exposed) voru konur sem leituðu til Neyðarmóttöku vegna nauðgana á Landspítala 1993-2008 og fæddu barn/börn eftir ofbeldið til apríl 2011 (n=925). Mæður sem höfðu ekki leitað til Neyðarmóttöku mynduðu óútsettan hóp (non-exposed) og voru valdar af handahófi úr Fæðingaskrá (n=1772). Poisson -aðhvarfsgreining var notuð til að reikna Prevalence Rate Ratio (PRR) með 95% öryggisbili (CI).

Niðurstöður:Þegar tekið hafði verið tillit til aldurs og fyrri barneigna voru útsettar mæður líklegri en óútsettar til að reykja (PRR=2,51; CI 2,12-2,96), neyta vímuefna (PRR=6,85; CI 2,38-19,72) og vera með líkamsþyngdarstuðul (BMI) ≥30 við upphaf meðgöngu (PRR=1,31; CI 1,04-1,64). Ekki var marktækur munur á háþrýstingi eða meðgöngueitrun. Útsettum mæðrum sem fæddu innan þriggja ára frá ofbeldinu var hættara við að fá meðgöngusykursýki (PRR=2,59; CI 1,18-5,68) en óútsettum mæðrum. Þegar leiðrétt hafði verið fyrir BMI að auki reyndist munurinn ekki tölfræðilega marktækur (PRR=1,91; CI 0,68-5,40).

Ályktanir: Niðurstöðurnar gefa til kynna að útsettar mæður séu líklegri en óútsettar til að vera með ýmsa áhættuþætti á meðgöngu. Auk áhrifa á heilsu móðurinnar geta þessir þættir haft áhrif á heilsu ófædda barnsins. Brýnt er að veita viðeigandi stuðning í mæðravernd á þessum mikilvæga tíma og ætla má að tilvísun í sérhæfða áfallameðferð geti verið þörf.

 

Guðrún Pétursdóttir¹, Hanne Krage Carlsen², Ragnhildur Finnbjörnsdóttir², Þórarinn V. Gíslason³, Unnur Valdimarsdóttir², Arna Hauksdóttir²

¹Stofnun Sæmundar fróða, ²Miðstöð í lýðheilsuvísindum, ³Landspítala

gudrun@hi.is

Inngangur: Um tíundi hluti mannkyns býr innan við 100 km frá virku eldfjalli og eru þekkt ýmis líkamleg áhrif eldgosa á menn. Samt sem áður er þekking á þessu sviði takmörkuð, þar sem eldgos verða sjaldan í löndum með sterka innviði sem geta staðið að ítarlegum rannsóknum. Í kjölfar eldgossins í Eyjafjallajökli vorið 2010 voru rannsökuð áhrif þess á líkamlega heilsu íbúa á Suðurlandi.

Efniviður og aðferðir: Haust og vetur 2010 var 1615 Sunnlendingum og 697 Skagfirðingum (samanburðarhópur) boðið að taka þátt í rannsókninni. Þátttakendur svöruðu spurningalista, meðal annars um líkamleg einkenni (öndunarfæri, augu, húð, sjúkdóma).

Niðurstöður:Svör bárust frá 7% eldgosahópsins og 73% samanburðarhópsins. Bakgrunnur og aðrir sjúkdómar voru svipaðir hjá báðum hópum. Ýmis líkamleg einkenni voru hins vegar meira áberandi hjá eldgosahópnum: slím á morgnana (OR 1,5; 95% CI 1,3-1,8), nefrennsli/nefstíflur (OR 1,4; 95% CI 1,2-1,6), hósti (OR 2,6 95% CI 1,7-3,8), slímuppgangur (OR 2,1; 95% CI 1,3-3,2) og augnóþægindi (OR 2,9; 95% CI 1,8-4,5). Þeim sem bjuggu næst eldstöðinni var hættara við ýmsum einkennum, borið saman við þá sem bjuggu fjær, eins og: andþyngslum (OR 3,3 95% CI 1,1-9,9), hósta (OR 4,5; 95% CI 2,0–10,2), þurrki í hálsi (OR 6,7; 95% CI 2,0–22,2) og húðeinkennum (OR 4,3; 95% CI 1,3–14,3).

Ályktanir: Niðurstöður sýna að 6-9 mánuðum eftir eldgosið í Eyjafjallajökli voru ýmis líkamleg einkenni meira áberandi meðal íbúa í nágrenni þess en meðal Skagfirðinga, eins og einkenni frá öndunarfærum, augum og húð. Afmarkaður hópur getur átt langtímaheilsufarsbrest á hættu og gefur það tilefni til frekari rannsókna og eftirfylgni.

 

Una Jónsdóttir¹, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir²

¹Humboldt-háskólanum í Berlín, ²hagfræðideild HÍ

unajonsdottir1@gmail.com

Inngangur:Rannsóknir á raungögnum benda til þess að fólk bregðist við hvötum. Slíkt viðbragð er þó mismikið við mismunandi aðstæður. Í BS-ritgerð höfundar eru áhrif mismunandi greiðslufyrirkomulags á störf lækna skoðuð. Ferliverkasamningar sem voru tímabundið við lýði á Landspítala eru teknir til skoðunar, saga þeirra er rakin og varpað ljósi á hvaða áhrif afnám þeirra hefur haft á samfélagið.

Efniviður og aðferðir: Mældar voru hlutfallslegar líkur á að sjúklingum væri vísað í speglun eftir að ferliverkasamningar féllu úr gildi, samanborið við þegar þeir voru í gildi. Borin var saman tíðni speglana árin 2000-2002 við tíðni speglana árin 2003-2005. Gögn fengust frá Landspítala Hringbraut þar sem speglanir voru flokkaðar eftir tegundum yfir tímabilið. Frá Landspítala Fossvogi fengust aðeins tölur um heildarspeglanir á ári úr starfsemisupplýsingum spítalans. Frá Sjúkratryggingum Íslands fengust tölur yfir mismunandi speglanir framkvæmdar á einkastofum lækna á tímabilinu og að lokum fengust, til samanburðar, sambærilegar tölur frá Sjúkrahúsinu á Akureyri. Á Akureyri átti engin breyting sér stað í greiðslutilhögun til lækna yfir tímabilið.

Niðurstöður:Niðurstöður sýndu að á einkastofum voru 185% meiri líkur á að einstaklingar færu í meltingarvegar- og berkjuspeglun eftir að ferliverkasamningum lauk, en á Landspítala minnkuðu líkurnar á speglun um 38,2%. Hlutfallsleg hætta á að einstaklingum væri vísað í speglun á höfuðborgarsvæðinu heilt yfir jókst en líkurnar voru 3,57% meiri á speglun eftir að ferliverkasamningum lauk.

Ályktanir: Metin tengsl breytinga á greiðslufyrirkomulagi og speglanatíðni eru töluverð, bæði hvað varðar tölfræðilega marktækni og stærð áhrifanna, sem geta tæpast talist smávægileg.

 

Rúnar Bragi Kvaran¹, Unnur Anna Valdimarsdóttir², Vilhjálmur Rafnsson³

¹Læknadeild HÍ, ²miðstöð í lýðheilsuvísindum og ³rannsóknastofu í heilbrigðisfræði, læknadeild HÍ

runarkvaran@gmail.com

Inngangur: Um 40 sjálfsvíg eru skráð árlega á Íslandi. Aukin þekking á áhættuþáttum sjálfsvíga gæti leitt til markvissari forvarna. Tilgangur rannsóknarinnar var að greina hvort fjöldi koma á bráðasvið spái fyrir um sjálfsvígshættu að teknu tilliti til þekktra áhættuþátta sjálfsvíga.

Efniviður og aðferðir: Þetta er tilfellaviðmiðarannsókn á meðal þeirra sem komu á bráðasvið Landspítala og voru útskrifaðir heim en ekki lagðir inn árin 2002-2008. Tilfelli voru þeir sem frömdu sjálfsvíg og fyrir hvert tilfelli voru slembivalin 10 viðmið úr hópnum sem komið hafði á sviðið og voru á lífi þegar tilfelli lést. Frumgögnin eru frá tölvukerfi Landspítala og Dánarmeinaskrá. Notuð var fjölþáttagreining og reiknuð út líkindahlutföll (LH) og 95% öryggismörk (ÖM).

Niðurstöður:Árin 2002-2008 komu 107.190 manns á bráðasviðið í 258.025 skipti. Af þessum frömdu 152 sjálfsvíg. Meðalaldur tilfella var 42 ár og viðmiða 43 ár. Karlar voru 68% tilfella og 54% viðmiða. Tilfelli komu að meðaltali fjórum sinnum á bráðasviðið en viðmið tvisvar. Marktækt fleiri úr tilfellahópi fengu útskriftargreiningu í flokkunum geð- og hegðunarraskanir (LH 3,11; ÖM 1,63-5,93), einkenni, teikn og óeðlilegar rannsóknarniðurstöður (LH 1,55; ÖM 1,02-2,36) og eitranir (LH 14,09; ÖM 2,62-75,91). Er litið var á fjölda koma og leiðrétt fyrir aldri, kyni og ofannefndum greiningum sást hærra LH eftir því sem komur manna voru fleiri. Fyrir þá sem komu 7 sinnum eða oftar var LH 6,74 (ÖM 3,42-13,31) miðað við þá sem komu einu sinni.

Ályktanir: Niðurstöður benda til þess að fjöldi koma sé sjálfstæður áhættuþáttur sjálfsvíga er tekið hefur verið tillit til mikilvægra áhættuþátta líkt og geðraskana. Þetta gefur tilefni til vöktunar fjölda koma einstaklinga á bráðasviðið og árvekni gagnvart þeim sem sækja þangað endurtekið.

  

Kristín Helga Birgisdóttir, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir

Hagfræðideild HÍ

kristinbirgisdottir@gmail.com

Inngangur:Ósamfelld aðhvarfsgreining er notuð til að skoða hvort munur sé á fæðingarútkomum (fæðingarþyngd og meðgöngulengd) hjá þeim hópum sem búa við mismunandi skólakerfi og rannsaka hvort lengd skólaskyldu sé hugsanlegur orsakavaldur ef einhver munur finnst. Á Íslandi hefur þessi tenging ekki áður verið rannsökuð á þennan hátt og er það kveikjan að þessari rannsókn. Kerfisbreyting sem átti sér stað árið 1974 er skoðuð í þessari rannsókn.

Efniviður og aðferðir: Gögn úr fæðingaskrá frá Landlæknisembættinu voru lögð til grundvallar í rannsókninni. Skráin hefur verið haldin á rafrænu formi síðan 1982 og voru gögn um allar fæðingar á Íslandi frá þeim tíma til ársins 2012 notuð í þessari rannsókn. Sú rannsóknaraðferð sem nýtt er í rannsókninni er ósamfelld aðhvarfsgreining sem kallar fram orsakaáhrif íhlutunar með því að nota fyrirfram ákveðinn þröskuld sem ákvarðar hvort stak í þýði er hluti af rannsóknar- eða viðmiðunarhópi. Þröskuldurinn markast hér af breytingum á íslensku skólakerfi. Með því að bera saman athuganir sem liggja nálægt þessum þröskuldi, er hægt að meta áhrif kerfisbreytingarinnar. Þar sem náttúrulegar tilraunir af þessu tagi eiga sér stað er óþarfi að taka slembiúrtak, þar sem það hefur í raun gerst af sjálfu sér.

Niðurstöður: Fyrstu niðurstöður benda til þess að kerfisbreytingarnar á skólakerfinu hafi haft tölfræðilega marktæk áhrif á fæðingarútkomur, bæði fæðingarþyngd og meðgöngulengd.

Ályktanir: Niðurstöður úr þessari rannsókn ríma við þær niðurstöður sem hafa fengist í ýmsum erlendum rannsóknum þar sem rannsóknarefnið var svipað. Samband menntunar og heilsu er mikilvægt þegar litið er til stefnumótandi aðgerða í mennta- og heilbrigðiskerfi landsins. Mikilvægt er að skoða sambandið betur, til dæmis með öðrum heilsufars- og menntabreytum.

 

Hanne Krage Carlsen¹, Arna Hauksdóttir¹, Unnur Valdimarsdóttir¹, Þórarinn Gíslason², Ragnhildur Guðrún Finnbjörnsdóttir¹, Guðrún Pétursdóttir³

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum, ²læknadeild HÍ og ³Stofnun Sæmundar fróða HÍ

rgf1@hi.is

Inngangur: Að búa í nágrenni við eldgos eykur líkur á bæði líkamlegum og andlegum einkennum. Búast má við að sambandið sé enn skýrara meðal einstaklinga með aðra sjúkdóma. Tilgangur rannsóknar þessarar var að skoða áhrif eldgossins í Eyjafjallajökli vorið 2010 á andlega líðan einstaklinga með langvinna sjúkdóma.

Efniviður og aðferðir: Alls var 1615 Sunnlendingum og 697 Skagfirð-ingum (samanburðarhópur) boðið að taka þátt í spurningalistakönnun um ýmis líkamleg og sálræn einkenni, lyfjanotkun og aðra sjúkdóma (hjarta- og öndunarfærasjúkdóma).

Niðurstöður:Svör bárust frá 71% eldgosahópsins og 73% samanburðarhópsins. Af þeim sem svöruðu höfðu 22% að minnsti kosti einn annan sjúkdóm óháð útsetningarsvæði (p>0,15). Um það bil 30% af þátttakendum yfir 60 ára voru með annan sjúkdóm. Um 23% greindu frá andlegum erfiðleikum og 11% notuðu lyf við kvíða eða svefnvanda. Einstaklingar sem bjuggu á útsettum svæðum voru líklegri til að greina frá andlegum erfiðleikum (p=0,05) en tíðni lyfjanotkunar reyndist ekki marktækt frábrugðin (p=0,08). Þegar leiðrétt hafði verið fyrir aldri, kyni, menntun, reykingum og útsetningu fyrir eldgosi (nálægð búsetu við eldstöð) reyndust aðrir sjúkdómar sjálfstæður áhættuþáttur fyrir slæma andlega líðan (áhættuhlutfall (OR) 2,1, p<0,01) og notkun svefn- og kvíðalyfja (OR 2,5; p<0,001) óháð útsetningu. Astmi og berkjubólga höfðu mest áhrif á andlega líðan (OR 1,6 og 1,9; p<0,01), en sterkt samband fannst milli notkunar svefn- og kvíðalyfja og hjartasjúkdóma (OR 2,2; p<0,01).

Ályktanir: Einstaklingar með langvinna sjúkdóma, sem bjuggu í grennd við eldgosið, voru með marktækt verri andlega líðan en þeir sem höfðu aðra sjúkdóma. Þetta undirstrikar mikilvægi þess að hafa sérstakt eftirlit með einstaklingum, sem hafa verri heilsu fyrir náttúrhamfarir.

Ragnhildur Guðrún Finnbjörnsdóttir¹, Anna Oudin², Þórarinn Gíslason^3,4, Vilhjálmur Rafnsson⁵

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum, læknadeild HÍ, ²Division of Occupational and Environmental Medicine, Umeå Universitet, ³læknadeild HÍ, ⁴lungnadeild Landspítala, ⁵rannsóknastofu í heilbrigðisfræði, læknadeild HÍ

rgf1@hi.is

Inngangur: Loftmengun hefur neikvæð áhrif á heilsufar hjartasjúklinga og leiðir jafnvel til aukinnar dánartíðni þeirra sem þjást af hjartasjúkdómum. Markmið þessarar rannsóknar var að kanna tengsl niturdíoxíðs (NO₂), ósóns (O₃), svifryks (PM₁₀ og PM_2,5), brennisteinsvetnis (H₂S) og brennisteinsdíoxíðs (SO₂) í andrúmslofti í Reykjavík við dánartíðni vegna hjarta- og æðasjúkóma.

Efniviður og aðferðir: Gögn um dánartilfelli af völdum hjarta- og æðasjúkdóma voru fengin frá Hagstofu Íslands. Gögn frá mælistöð á horni Grensásvegar og Miklubrautar um styrk NO₂, O₃, PM₁₀, PM_2,5, H₂S og SO₂ í andrúmslofti ásamt hita og rakastigi voru fengin frá Umhverfisstofnun. Rannsóknartíminn var frá 1. janúar 2003 til 31. desember 2010 og líkindahlutfall (odds ratio) var reiknað með tilfellavíxlunar (case-crossover) rannsóknarsniði.

Niðurstöður: Miklar sveiflur eru í styrkleika mældra loftmengunarþátta á rannsóknartímabilinu. Sólarhringsmeðaltal NO₂, O₃, PM₁₀, PM_2,5, H₂S og SO₂ var 21,6µg/m3, 40,6µg/m³, 22,7µg/m³, 21,2µg/m³, 3,3µg/m³ og 1,6µg/m³. Styrkleikagreining á gögnunum sýnir að það þarf að hafa 4610 tilfelli og 9220 viðmið til að nægur styrkleiki sé til staðar í rannsókninni. Í þessum útreikningum var gert var ráð fyrir 95% öryggismörkum og 80% styrkleika ásamt því að viðmið væru tvisvar sinnum fleiri en tilfelli, útsetningu fyrirhugaðs áhættuþátts viðmiða væri 40% og líkindahlutfall væri 2. Samkvæmt gögnunum má sjá að árlega dóu um 679 einstaklingar af völdum hjarta- og/eða æðasjúkdóma en heildarfjöldi dánartilfella yfir rannsóknartímabilið var 4752 tilfelli.

Ályktanir: Forsendurnar sem hér eru notaðar eru raunhæfar samkvæmt fyrri rannsóknum og út frá stærð gagnagrunna má áætla að það sé fýsilegt að fara fram með þessa rannsókn.

Þórhildur Ólafsdóttir, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir

Hagfræðideild HÍ

tho32@hi.is

Inngangur: Nýlegar rannsóknir benda til þess að í kreppu verði jákvæðar breytingar á líkamlegri heilsu fólks. Samdráttur í neyslu áfengis og tóbaks gæti verið ein af skýringum á því sambandi. Reykingar og áfengi tengjast auknum líkum á sjúkdómum og áfengisneysla tengist einnig áhættuhegðun eins og ölvunarakstri. Í rannsókninni er metið hvort og með hvaða hætti kreppa hefur áhrif á neyslu áfengis og tóbaks og er þá einkum litið til hlutverks vinnumarkaðsbreytinga. Rauntekjur einstaklinga lækkuðu og vinnustundum fækkaði verulega í kjölfar efnahagshrunsins árið 2008. Slíkar breytingar geta haft áhrif á heilsuhegðun og heilsuframleiðslu einstaklinga.

Efniviður og aðferðir: Langsniðsgögn úr póstkönnun Lýðheilsustöðvar árin 2007 og 2009 voru notuð í rannsókninni. Breytingar á reykingum og áfengisneyslu voru metnar með 5 mismunandi breytum, þar sem tekið er tillit til mismunandi áhrifa á breytingar sem verða annars vegar á jaðrinum og hins vegar breytinga sem eru skilyrtar við neyslu. Sameinuð OLS líkön og línuleg líkindalíkön eru metin í rannsókninni.

Niðurstöður: Niðurstöður sýna að lækkun rauntekna og fækkun vinnustunda skýra aðeins að hluta til þann samdrátt í áfengisneyslu sem kemur í ljós milli áranna 2007 og 2009. Þessi áhrif eru sterkari hjá konum en körlum.

Ályktanir: Fækkun þeirra sem reykja og samdráttur í skilyrtri neyslu tóbaks skýrist hins vegar ekki með breytingum á vinnumarkaðsbreytum. Aðrir þættir í eftirspurnarfalli tóbaks sem breyttust í kreppunni vega þyngra. Þetta eru breytingar á raunverði sem hækkaði einkum á innfluttum vörum vegna gengislækkunar í kjölfar efnahagshrunsins.

 

Sigríður Zoëga^1,2, Sandra Ward³, Gísli Sigurðsson^1,2, Herdís Sveinsdóttir^1,2, Thor Aspelund², Sigríður Gunnarsdóttir^1,2

¹Landspítala, ²Háskóla Íslands, ³University of Wisconsin, Madison

szoega@landspitali.is

Inngangur:Verkir eru algengir á sjúkrahúsum og valda sjúklingum óþarfa þjáningu og auka álag og kostnað í heilbrigðiskerfinu. Leiðbeiningar um verkjameðferð mæla með reglulegu verkjamati og að nota fjölþætta (multimodal) nálgun í verkjameðferð. Tilgangur rannsóknarinnar var að skoða faraldsfræði og meðferð verkja á Landspítala.

Efniviður og aðferðir: Lýsandi þversniðsrannsókn. Þátttakendur voru sjúklingar á legudeildum skurð- og lyflækningasviða Landspítala, 18 ára og eldri, sem legið höfðu á deildinni í að minnsta kosti sólarhring og voru ekki óáttaðir eða of veikir til að svara. Gögnum var safnað úr sjúkraskrám og Therapy-lyfjakerfinu en spurningalisti bandaríska verkjafræðafélagsins, sem metur verki og gæði verkjameðferðar, var lagður fyrir sjúklinga. Spurt var um verki síðastliðinn sólarhring.

Niðurstöður: Þátttakendur (N=368) voru á aldrinum 18-100 ára. Meðalaldur var 67,6 ár (sf=17,4) og kynjahlutföll voru jöfn. Svarhlutfall var 77%. Tíðni verkja var 80,4% og 33,0% höfðu upplifað mikla verki síðastliðinn sólarhring. Meirihluti (67,6%) þátttakenda fékk verkjalyf síðastliðinn sólarhring og 34,4% sögðust hafa notað aðrar aðferðir en lyf til að meðhöndla verkina, oftast athyglisdreifingu (38,7%). Staðlað verkjamat var framkvæmt hjá 11,5% sjúklinga og samkvæmt verkjameðferðarvísi (ávísuð verkjalyf – styrkur verstu verkja) fengu 37,2% þáttakenda ófullnægjandi meðferð.

Ályktanir: Verkir eru algengir á Landspítala og vísbendingar eru um að verkir séu ekki meðhöndlaðir í samræmi við leiðbeiningar um verkjameðferð. Gera þarf úrbætur til að bæta verkjameðferð á Landspítala.

  

Bylgja Hilmarsdóttir^1,2, Valgarður Sigurðsson^1,2, Jón Þór Bergþórsson^1,2, Sigríður Rut Franzdóttir^1,2, Þórarinn Guðjónsson^1,2, Magnús Karl Magnússon^1,2,3

¹Rannsóknastofu í stofnfrumufræðum, Lífvísindasetri HÍ, ²rannsóknastofu í blóðmeinafræði, Landspítala, ³rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði HÍ

bh1@hi.is

Inngangur: miRNA eru einþátta RNA-sameindir sem stjórna tjáningu próteina eftir umritun. miRNA geta ýmist verið æxlishvatandi eða æxlishamlandi og er tjáning þeirra oft riðluð í krabbameinum. miRNA-200-fjölskyldan viðheldur eðlilegri þekju og hamlar ífarandi æxlisvexti og meinvörpun með því að þagga niður lykilprótein í bandvefsumbreytingu krabbameinsfrumna (EMT; þekjufrumur taka upp svipgerð bandvefsfrumna).Við höfum sýnt fram á að æðaþel hvetur EMT-ferlið í D492 brjóstastofnfrumulínu í þrívíðri rækt og þannig búið til undirfrumulínu með bandvefssvipgerð, D492M. Markmið þessarar rannsóknar var að skoða meþýleringarmunstur á stýrilsvæðum miR200-fjölskyldunnar fyrir og eftir EMT í D492 og D492M og einnig áhrif miR200c-141 yfirtjáningar í D492 og D492M.

Efniviður og aðferðir: Tjáning um 500 miRNA var skoðað með örflögugreiningu í D492 og D492M. Einnig var framkvæmt qRT-PCR og bisúlfíð-raðgreining. D492 og D492M voru sýktar með miR200c-141 yfirtjáandi vektor og áhrif þess skoðuð með westernblettun, þrívíðri rækt, frumuskriðsprófi og mótefnalitun.

Niðurstöður: Tjáning miR200 fjölskyldunnar er minni í D492M en frumum fyrir bandvefsumbreytingu. Stýrilsvæði miR200c-141 og miR205 voru meþýleruð í D492M sem gæti útskýrt minnkaða tjáningu. miR200c-141 yfirtjáning í D492M frumum olli minnkaðri tjáningu einkennispróteina EMT og aukinni tjáningu þekjuvefspróteina. Þrívíð ræktun og mótefnalitanir gáfu til kynna að frumur hafi tapað stofnfrumueiginleikum.

Ályktanir: Niðurstöður okkar sýna minnkaða tjáningu miR200 fjölskyldunnar í EMT-brjóstastofnfrumum, hugsanlega vegna meþýleringar á stýrilsvæðum hennar. Sýking D492M með miR200c yfirtjáandi vektor sneri við EMT svipgerð og gaf frumum þekjuvefssvipgerð, án stofnfrumueiginleika.

 

Erna Magnúsdóttir^1,2, Sabine Dietmann³, Fuchou Tang^1,2, Ufuk Gunesdogan^1,2, Siqin Bao^1,2, Evangelia Diamanti⁴, Matthew Trotter⁵, Kaiqin Lao⁶, Bertie Gottgens⁴, M. Azim Surani^1,2

¹Wellcome Trust/Cancer Research, University of Cambridge, ²Dpt of Physiology, Development and Neuroscience, University of Cambridge, ³Wellcome Trust Center for Stem Cell Research, University of Cambridge, ⁴Cambridge Institute for Med Research, ⁵Anne McLaren Lab for Regenerative Med, University of Cambridge, ⁶Gen Systems, Appl Biosystems, Foster City

erna@hi.is

Inngangur: Frjófrumur eru hinn sívarandi hlekkur á milli kynslóða lífvera. Í stofnfrjófrumum, forverum sjálfra frjófrumnanna, eru mörk á erfðaefni endurstillt með tilliti til kyns fóstursins og erfðaefni lífveru berst því næst til afkvæma með frjófrumum við frjóvgun. Umritunarþættirnir Blimp1, AP2g og Prdm14 eru allir nauðsynlegir fyrir rétta sérhæfingu frjóstofnfrumna í músum en ekki hefur verið nákvæmlega ljóst hversu mikið þessir þætti vinna saman og hver sameiginleg og sérhæfð hlutverk þeirra eru.

Efniviður og aðferðir: Við notuðum litnismótefnafellingu af yfirtjáðu Blimp1 og AP2g í frumulínunni P19EC, sem líkist mjög kímþekjufrumum og raðgreindum útfellt DNA. Við könnuðum genatjáningu í P19EC frumum við yfirtjáningu á Blimp1, Prdm14 og AP2g. Við skoðuðum einnig genatjáningarprófíl stakra frjóstofnfrumna með RNA-raðgreiningu. Lífupplýsingatæknilegar aðferðir voru því næst notaðar til þess að kortleggja net genastjórnunar í frjóstofnfrumum með tilliti til umritunarþáttanna þriggja.

Niðurstöður: Bæling líkamsfrumusérhæfingargena er flóknari en áður var talið í frjóstofnfurmum, þar sem Blimp1, Prdm14 og AP2g koma allir við sögu. Við sýndum að Blimp1 binst víðtækt við stjórngen líkamsfrumusérhæfingar, ásamt því að bindast og vekja tjáningu á AP2g sem síðan vinnur með Blimp1 við bælingu á frumusérhæfingargenum. Prdm14 bindiset skarast einnig við AP2g, bæði á stjórngenum líkamsfrumusérhæfingar svo og á efliröðum fjölgæfniþáttarins Oct4. Jafnframt stuðla þættirnir þrír allir að breytingu á prófíl tjáðra litnis- og DNA-metýlunarensíma og boðefnakeðjugena.

Ályktanir: Við ályktum því að þetta þríhliða netkerfi sé nægjanlegt til þess að koma af stað lykileiginleikum frjóstofnfrumna, þar með talið bælingu á líkamsfrumusérhæfingu og upphafi hinnar einstæðu endurforritunar utangenaerfða sem síðan fer fram.

 

Albert Sigurðsson¹, Bjarki Guðmundsson², Peter Holbrook³, Jón Jóhannes Jónsson^1,2

¹Lífefna- og sameindalíffræðistofu læknadeildar HÍ, ¹erfða- og sameindalæknisfræðideild Landspítala, ³tannlæknadeild HÍ

als13@hi.is

Inngangur: Munnvatn er aðgengilegur líkamsvessi og hentar vel til sýnatöku. Ástand erfðaefnis í munnvatni gæti haft klíníska þýðingu sem merki um sjúkdóma í munnholi og mögulega endurspeglað almennt líkamsástand. Tvívíður þáttháður rafdráttur (2D-SDE) er tækni til að greina margvíslegar skemmdir í flóknum kjarnsýrusýnum, meðal annars einþátta og tvíþátta brot í erfðaefni og krosstengi. Markmið rannsóknarinnar var að skilgreina getu 2D-SDE til að greina DNA skemmdir í munnvatni. Umhverfisþættir sem gætu haft áhrif á ástand erfðaefnis í munnvatni, reykingar og munntóbak, voru einnig skoðaðir.

Efniviður og aðferðir: Um frumrannsókn var að ræða og munnvatnssýnum var safnað frá sex einstaklingum með Oragene-sýnatökukerfi. Annars vegar var um að ræða þrjá einstaklinga í heilbrigðum viðmiðunarhópi. Sami hópur var einnig látinn reykja eina sígarettu og neyta eins skammts af munntóbaki og nýtt sýni tekið strax á eftir. Hins vegar var um að ræða þrjá einstaklinga með tannholdsbólgu eða annan munnholssjúkdóm. Erfðaefni var einangrað úr fyrrnefndum lífsýnum og greint með 2D-SDE.

Niðurstöður: Hægt var að nota tvívíðan þáttháðan rafdrátt til að greina DNA-skemmdir í lífsýnunum. Í öllum munnvatnssýnunum voru einþátta brot í DNA. Fjöldi brotanna var mismikill en í öllum tilfellum verulega aukin miðað við í blóðsýnum. Með tækninni greindust litlar sem engar nýjar skemmdir á DNA í munnvatnssýnum strax eftir reykingar eða töku munntóbaks. Úr hópi einstaklinga með munnholssjúkdóma greindust veruleg tvíþátta brot í DNA hjá einstaklingi með Sjögrens-heilkenni.

Ályktanir: Þessi fyrsta rannsókn á byggingareiginleikum DNA og ástandi þess í munnvatni með 2D-SDE bendir til þess að aðferðin geti gefið upplýsingar um skemmdir á DNA í munnvatni vegna sjúkdóma.

 

Guðrún Jónsdóttir¹, Indiana Elín Ingólfsdóttir³, Finnbogi R. Þormóðsson², Pétur Henry Petersen^1,3

¹Rannsóknastofu í taugalíffræði HÍ, ²Valamed ehf., ³læknadeild HÍ

phenry@hi.is

Inngangur: Stökkbreyting í cystatín C geninu veldur arfgengri heilablæðingu – sjaldgæfum séríslenskum sjúkdómi. Cystatín C próteinið myndar eitraðar fjölliður og mýlildi sem fellur meðal annars út í æðakerfi heilans. Ekki er vitað hvort frumur ónæmiskerfisins geta tekið upp og eytt próteininu. Útfellingar eitraðra próteina í æðakerfi heilans meðal aldraðra eru mjög algengar og áhættuþáttur fyrir heilabilanir. Mikilvægt er því að kortleggja viðbrögð frumna við þessum próteinum í æðakerfinu með það fyrir augum að minnka líkur á útfellingum eða frumuskemmdum, meðal annars vegna eituráhrifa þeirra.

Efniviður og aðferðir: Cystatín C mýlildi var einangrað úr heilahimnum. Það var síðan ýmist þurrkað á þekjugler eða leyst upp í vatni. Cystatín C var einnig flúrmerkt og þurrkað á þekjugler eða bætt út á ósérhæfðar THP-1 frumur. Uppleystu cystatín C var bætt á ósérhæfðar THP-1 frumur og fjöldi frumna er sérhæfðust taldar. Áhrif á genatjáningu var einnig metin með rauntíma PCR. Stöðugleiki cystatín C í lausn með ósérhæfðum THP-1 frumum var ákvarðaður með SDS-AGE gel tækni.

Niðurstöður: Cystatín C ýti undir sérhæfingu THP-1 frumna og bólgusvörun. Cystatín C þurrkað á þekjugler hafði svipuð áhrif. Bæði ósérhæfðar og sérhæfðar THP-1 frumur gátu tekið upp próteininn. Flúrmerkt cystatín C safnaðist saman í leysikornum eða sjálfsátsblöðrum innan frumu.

Ályktanir: THP-1 frumurnar sýna svipaða svörun við stökkbreytta cystatín C próteininu og við öðrum próteinum sem mynda mýlildi. Það styrkir þá tilgátu að eitrun allra slíkra próteina sé af sömu ástæðu. Einnig sýnir það að meðferð er nýtist sjúklingum með algenga sjúkdóma, ætti einnig að nýtast sjúklingum með arfgenga heilablæðingu. Bólgusvörun gæti bent til þess að bólgur í æðakerfinu skiptu meira máli í meinafræði arfgengrar heilablæðingar en áður hefur verið talið.

 

Sigríður Rut Franzdóttir^1,2, Bylgja Hilmarsdóttir^1,2, Þórarinn Guðjónsson^1,2, Magnús Karl Magnússon^1,2,3

¹Rannsóknastofu í stofnfrumufræðum, Lífvísindasetri HÍ, ²rannsóknastofu í blóðmeinafræði Landspítala, ³rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði HÍ

sirrut@hi.is

Inngangur: Greinótt form eru algeng í lífheiminum, sérstaklega þar sem auka þarf yfirborð líffæra. Í mannslíkamanum myndast meðal annars lungu, æðakerfi, mjólkurkirtlar og nýru með greinóttri formmyndun. Við höfum komist að því að frumulínur fengnar úr mjólkurkirtlum og barka heilbrigðra einstaklinga búa yfir eiginleika til að mynda greinóttar þyrpingar í þrívíðri rækt og henta vel sem líkön til rannsókna á grein-óttri formmyndun. Þessar þyrpingar sýna sterka tjáningu þátta sem einkenna bandvefsummyndun þekjufrumna (Epithelial-Mesenchymal Transition, EMT). Í þessari rannsókn er sjónum beint að því hvort ferli lungnamyndunar sé að einhverju leyti sambærilegt við EMT.

Efniviður og aðferðir: VA10 basal-berkjufrumulínan er ræktuð í grunnhimnuhlaupi ásamt æðaþelsfrumum. Ónæmislitanir og Western próteingreining eru notuð til að meta tjáningu EMT próteina í venjulegum og þrívíðum ræktum. Magnbundið rauntíma-PCR er notað til að greina microRNA tjáningu. microRNA-200c og shRNA gegn Twist-1 eru yfirtjáð af lentiveiruferjum.

Niðurstöður: Við sýnum að VA10 frumulínan tjáir lykilþætti tengda EMT, svo sem Twist-1, Snail-1 og N-cadherin, samhliða tjáningu E-cadherins og eru þættirnir til staðar í bæði tvívíðri frumurækt og þrívíðum ræktum. Tjáningarmunstur í greinóttum þyrpingum bendir til sértækrar virkni í greinavexti. Við erum nú að beita tveimur nálgunarleiðum til að hamla EMT í VA10 frumum. Annars vegar yfirtjáningu microRNA-200c sem gegnir lykilhlutverki við stjórn tjáningar E-cadherins sem viðheldur þekjuvefssvipgerð og hins vegar bælingu Twist-1 sem ýtir undir EMT umbreytingu.

Ályktanir: Þáttur EMT eða hluta-EMT í lungnaþroskun hefur ekki verið kannaður áður og munum við því skoða tjáningu sömu EMT þátta í þroskun músalunga og hvort um almennt þroskunarfræðilegt ferli sé að ræða.

 

Arnar Pálsson, Dagmar Ýr Arnardóttir

Líf- og umhverfisvísindastofnun HÍ

apalsson@hi.is

Inngangur: Stjórnraðir gena innihalda mörg bindiset fyrir umritunarþætti. Prótín þessi eru ýmist almenn eða vefjasérhæfð og hafa jákvæð og/eða neikvæð áhrif á umritun. Bindisetum umritunarþátta er oft lýst með kenniröð en nákvæmara er að nota fylki af vogtölum fyrir hvern basa innan setsins (svokallað position weight matrix). Samanburður á erfðamengjum tegunda sýnir varðveislu bindiseta í þróun.

Efniviður og aðferðir: Í snemmþroskun ávaxtaflugunnar (Drosophila melanogaster) starfa margir umritunarþættir sem stjórna myndun öxla, frumlaga og vefjaforvera. Stjórnraðir even-skipped (eve) gensins hafa verið krufnar með aðferðum sameindaerfðafræði og lífefnafræði, og efliraðir og bindiset viðeigandi stjórnþátta innan þeirra skilgreind.

Niðurstöður: Við fundum í náttúrulegum stofnum ávaxtaflugna tvær stökkbreytingar innan tiltekinnar stjórnraðar eve gensins, sem báðar fella út varðveitt bindiset fyrir hunchback umritunarþáttinn. Slíkar úrfellingar eru ákaflega fátíðar. Við leituðumst við að skilgreina áhrif þessara úrfellinga á hæfni, þroskunartíma og genatjáningu. Við veltum einnig upp þeirri tilgátu að breytingar þessar úrfellingar séu afleiðing breytinga á virkni hunchback í ávaxtaflugunni (ef til vill aukningar í magni hunchback). Slíkt gæti hafa dregið úr styrk hreinsandi vals á hunchback bindisetum, sem gæti útskýrt úrfellingarnar í stjórnröðum eve gensins. Við könnuðum hvort áþekkar stökkbreytingar finnast í öðrum markgenum hunchback.

Ályktanir: Búist var við fleiri stökkbreytingum í hunchback setum en bindisetum fyrir aðra skylda þætti (til dæmis snail og kruppel). Síðan könnuðum við hvort breytingar hafi orðið á prótínafurð eða mikilvægum stjórnröðum hunchback. Í þriðja lagi munum við kanna hvort samspil sé á milli kirnabreytileika í eve og hunchback.

 

Daníel Óskarsson, Marcos Antezana, Arnar Pálsson

Líf- og umhverfisvísindastofnun HÍ

daniel72@gmail.com

Inngangur: Mendelskir sjúkdómar hafa reynst mikilvægir við að skilja lykilatriði mannerfðafræði. Þeir eru samt einungis lítið hlutfall erfðasjúkdóma. Flestir slíki sjúkdómar eru tilkomnir vegna áhrifa margra gena. Orsakir fjölgenasjúkdóma eru margvíslegar, til dæmis ólíkar stökkbreytingar eru í sömu genum, áhrif genanna velta á sýnd, umhverfi, tilviljun eða samspili við aðra erfðaþætti. Þrátt fyrir miklar framfarir í mannerfðafræði á síðustu fimm árum, hafa fylgnigreiningar á erfðamenginu (genome wide association studies) ekki afhjúpað nema hluta þeirra erfðaþátta sem liggja til grundvallar algengra sjúkdóma. Þetta týnda arfgengi (missing heritability) getur átt sér margar skýringar, þar á meðal samspil gena (epistasis). Samspil eða samvirkni gena er viðfangsefni rannsóknar okkar. Algengast er að kanna slíkt samspil með G-prófum milli tveggja breytilegra seta (erfðamarka), en slíkt verður reiknilega kostnaðarsamt ef fjöldi seta fer langt yfir milljón. Eðlilega er reikniþörfin einnig gríðarleg ef samspil þriggja eða fleiri seta eru könnuð í erfðamengjagögnum. Þessar reiknilegu hömlur (combinatorial explosion) hafa sett skorður rannsóknum á samspili gena í erfðamenginu

Efniviður og aðferðir: Við höfum þróað nýja leið til að kanna samspil, sem vex línulega með fjölda seta en í veldisvexti með fjölda einstaklinga (sjúklinga/viðmiða).

Niðurstöður: Kosturinn er að aðferðin getur greint samhliða tveggja, þriggja og fjögurra seta samspil. Við leggjum áherslu á að aðferðin gæti virkað best sem skimun fyrir setum, sem mögulega taka þátt í samspili, og að mikilvægt sé að staðfesta slík tengsl í öðru þýði.

Ályktanir: Aðferðin getur metið LD í venjulegum stofnerfðafræðilegum gögnum, og vísbendingar eru um að hún geti einnig metið blöndun stofna og skyldleika í þýði.

  

Cong Liu¹, Xiyn Wang¹, Dong Liu¹, Sigurður Ingvarsson², Huiping Chen¹

¹Dpt of Medical Genetics, Tongji Medical College, Huazhong University of Science and Technology, Wuhan, Hubei, Kína, ²Tilraunastöð HÍw2q3 í meinafræði að Keldum og læknadeild HÍ

Inngangur: Alu-endurteknar raðir í erfðamenginu eru yfirmetýleraðar í eðlilegum frumum. Þær eru taldar vera miðstöðvar metýleringar. Vísbendingar eru um að metýlering geti dreifst frá slíkum miðstöðvum yfir á stýrilröð gena, einkum í æxlisfrumum. Afurð MLH1-gens gegnir lykilhlutverki í mispörunarviðgerðum og viðheldur þar með stöðugleika erfðamengisins. Metýlering á stýrilröð MLH1 er algeng í ákveðnum æxlisgerðum og veldur lækkaðri tjáningu á geninu. Fyrri rannsóknir okkar bentu til að metýlering Alu-raða í fyrstu innröð MLH1-gens gæti borist yfir á MLH1 stýril í ristilkrabbameinsfrumulínunum RKO og SW48. Markmið núverandi rannsóknar er að varpa ljósi á hvort metýlering á fjórum Alu-röðum innan MLH1-gensins eigi þátt í metýleringu á stýrli sama gens í æxlum.

Efniviður og aðferðir: Notuð var bisulfiteraðgreining til að greina CpG-raðir á 5'-enda MLH1-gens í 188 ristilæxlum og 27 magaæxlum. Eðlileg þarmaslímhúð og blóðfrumur voru notuð sem viðmið. Tjáning Mlh1 var greind með ónæmislitun og stökkbreytingagreining var framkvæmd með hefðbundinni DNA-raðgreiningu.

Niðurstöður: Kortlagning fékkst á mynstri metýleringar Alu-raða í 5'-enda MLH1 í æxlum, eðlilegri þarmaslímhúð og blóðfrumum. Undirmetýlering á Alu-röðum, einkum tveimur þeirra og yfirmetýlering á stýrli og á svæðum milli stýrils og Alu-raða greindist í sjö æxlum, fjórum ristilæxlum og þremur magaæxlum. Í öllum sjö æxlum greindist minnkuð tjáning Mlh1. Í tveimur æxlum greindist stökkbreyting í stöðu +681 í innröð 1.

Ályktanir: Metýlering Alu-raða í fyrstu innröð MLH1-gens getur borist yfir á MLH1 stýril í ristil- og magakrabbameinum. Afleiðingin er minnkuð tjáning gensins. Mismunandi DNA afbrigði í innröð 1 gætu haft áhrif á tilfærslu metýl-hópa.

 

Rósa Björk Barkardóttir^1,2, Eydís Þórunn Guðmundsdóttir¹, Aðalgeir Arason^1,2, Haukur Gunnarsson^1,3, Laufey Þóra Ámundadóttir⁴, Bjarni Agnar Agnarsson^2,5, Óskar Þór Jóhannsson^2,6, Inga Reynisdóttir¹

¹Sameindameinafræði- og frumulíffræðieiningu rannsóknastofu í meinafræði, Landspítala, ²læknadeild HÍ, ³Actavis, ⁴National Cancer Institute, National Institute of Health BNA, ⁵rannsóknastofu í meinafræði og ⁶krabbameinslækningadeild Landspítala

ingar@landspitali.is

Inngangur: Fágætari samsæta erfðabreytileikans rs3803662 hefur verið tengd við aukna áhættu á brjóstakrabbameini og einnig við lægri tjáningu TOX3. Erfðabreytileikinn er staðsettur nálægt TOX3 en inni í LOC643714 sem er lítið rannsakað gen. Markmið rannsóknarinnar var að kanna tengsl áhættuarfgerðarinnar við tjáningu TOX3 og LOC643714 ásamt því að kanna tengsl tjáningar genanna og arfgerðar við klíníska og meinafræðilega þætti.

Efniviður og aðferðir: Erfðabreytileikinn var greindur í DNA úr blóðsýnum 160 brjóstakrabbameinssjúklinga og mRNA úr brjóstaæxlum sömu sjúklinga var mælt á örflögum og staðfest með RT-PCR. Klínískum og meinafræðilegum upplýsingum var safnað úr skrám spítalans og tengingar mRNA og arfgerðar við þær könnuð með tölfræðilegum útreikningum.

Niðurstöður: Tengsl áhættuarfgerðar rs3803662 við lægri tjáningu TOX3 var staðfest í brjóstaæxlum sem tjá estrogen viðtakann (ER). Sjúklingar með luminal A æxli sem báru áhættuarfgerðina lifðu skemur en þeir sem voru ekki með hana (p=0,009). Magn mRNA TOX3 og LOC643714 fylgdust að (r=0,44; p<0,001). Lágt magn TOX3 og LOC643714 var samfara hárri Ki67 tjáningu (p=0,026 og p=0,002) og basal undirhóp brjóstaæxla (p<0,001 og p<0,001) en hátt magn var samfara ER tjáningu (p=0,004 og p<0,001) og jákvæðum eitlum við greiningu (p<0,001 og p=0,01). Sjúklingar með ER jákvæð æxli sem tjáðu hátt TOX3 mRNA lifðu skemur (p=0,017) og fengu meinvörp eftir skemmri tíma (p=0,021) en sjúklingar með æxli sem tjáðu lágt TOX3 mRNA, áhrif sem má að mestu leyti rekja til æxla af luminal B undirhópi.

Ályktanir: Niðurstöður gefa til kynna að áhættuarfgerð rs3803662 sé áhrifamest í undirhópi brjóstaæxla af gerð luminal A, og einnig að mRNA magn TOX3 og/eða LOC643714 hafi áhrif á framvindu brjóstakrabbameins og að áhrifin séu mismunandi eftir undirhópum.

 

Sævar Ingþórsson^1,3, Magnús K. Magnússon^1,2,3, Þórarinn Guðjónsson^1,3

¹Rannsóknastofu í stofnfrumufræðum, Lífvísindasetri og ²rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði HÍ, ³rannsóknastofu í blóðmeinafræði Landspítala

saevari@hi.is

Inngangur: Epidermal Growth Factor Receptor (EGFR) viðtakafjölskyldan er mikilvæg fyrir greinótta formgerð ýmissa vefja og gegnir hún stóru hlutverki í meinmyndun brjóstakrabbameina. EGFR1 hefur verið tengdur verri horfum í basallíkum æxlum. ErbB2 er yfirtjáður í um það bil 30% krabbameina og hafa þessi æxli hækkaða endurkomutíðni og aukið ónæmi við lyfjameðferð. Bæði basallík æxli og aukin tíðni endurkomu og lyfjaónæmis hafa verið tengd stofnfrumum brjóstkirtilsins. D492 er brjóstaþekjufrumulína með stofnfrumueiginleika. Hún getur myndað greinótta kirtilganga í þrívíðri ræktun og hefur reynst mikilvægt tæki í rannsóknum á uppruna og framþróun krabbameina í brjóstkirtli.

Efniviður og aðferðir: Markmiðið er að kanna áhrif aukinnar tjáningar EGFR og ErbB2 á svipgerð D492 í þrívíðu líkani. EGFR/ErbB2 yfirtjáningu í D492 var náð með veiruinnskoti. Western-blettun og mótefnalitun var beitt til að kanna tjáningu og virkjun EGFR og ErbB2 boðleiða í frumunum. Frumufjölgun, -skrið og næmi fyrir EGF voru rannsökuð og jafnframt var notast við þrívítt samræktunarlíkan með brjóstaæðaþeli til að kanna áhrif aukinnar EGFR tjáningar á myndun greinóttrar formgerðar.

Niðurstöður: Niðurstöður sýna aukna tjáningu á EGFR og ErbB2 í D492. Frumur sem yfirtjá EGFR með virkjandi stökkbreytingu í EGFR-L858R ásamt ErbB2 sýna minnkaða þörf fyrir EGF, þar sem þær geta vaxið í æti þar sem EGF er ekki til staðar. Í samrækt með æðaþeli sést marktæk (P<0,01) aukning bandvefslíkra frumuþyrpinga. Jafnframt má sjá bandvefslíkar þyrpingar í frumum sem yfirtjá EGFR-L858R, í ræktun án æðaþels.

Ályktanir: Sívirkjun á EGFR/ErbB2 minnkar þörf fyrir EGF og veldur bandvefsumbreytingu í þrívíðri rækt. Áframhaldandi rannsóknir munu miða að því að skilgreina betur hlutverk EGFR/ErbB2 í myndun grein-óttrar formgerðar og bandvefsumbreytingar í brjóstkirtli.

 

Margrét Aradóttir, Sigríður Klara Böðvarsdóttir, Sigríður Þóra Reynisdóttir, Jón Gunnlaugur Jónasson, Jórunn Erla Eyfjörð

Rannsóknarstofu í krabbameinsfræðum HÍ og Landspítalanum

maa21@hi.is

Inngangur: Aurora-A gegnir mikilvægu hlutverki í stjórnun frumuhringsins. Yfirtjáning á kínasanum magnar upp geislaskaut í mítósu sem veldur truflunum í aðskilnaði systurlitninga sem getur leitt til mislitnunar og krabbameinsmyndunar. Yfirtjáning á Aurora-A er meðal annars algeng í brjóstakrabbameinum. Stökkbreyting í BRCA2 geninu getur haft svipaðar afleiðingar, það er mögnun geislaskauta sem leiðir til litningaóstöðugleika. Sterk tengsl hafa fengist milli ættlægrar stökkbreytingar í BRCA2 og mögnunar á Aurora-A geninu í brjóstaæxlum.

Efniviður og aðferðir: BRCA2 og Aurora A próteintjáning var skoðuð í brjóstaæxlisvef með mótefnalitun á vefjaörflögum. Skoðuð voru 255 brjósaæxlissýni, 90 voru frá BRCA2 999del5 arfberum og 165 stök.

Niðurstöður: BRCA2 stökkbreyttu brjóstaæxlin sýndu enga BRCA2 litun í um 36% tilvika (32/90) en um 25% stöku æxlissýnanna (42/165) sýndu enga litun. Yfirtjáning á Aurora A kom fram hjá um 45% BRCA2 stökkbreyttu æxlanna (38/90) og um 26% stöku (44/165) æxlissýnanna (p<0,01). Þegar BRCA2 tjáning var skoðuð hjá þeim æxlum sem höfðu yfirtjáningu á Aurora A kom í ljós marktækur munur á milli ættlægra og stakra æxla þar sem 36% BRCA2 stökkbreyttu æxlanna (13/36) og um 10% stöku æxlanna (4/39) höfðu enga BRCA2 tjáningu (p<0,05).

Ályktanir: Algengt er að brjóstaæxli hjá einstaklingum með ættlæga BRCA2 stökkbreytingu tapi allri BRCA2 tjáningu. Nokkuð stór hópur innan stöku æxlanna tjá ekki BRCA2 próteinið sem gefur vísbendingu um að fleiri brjóstaæxli en þau sem bera BRCA2 stökkbreytingu fari sömu leið í æxlismyndun. Niðurstöðurnar sýna tengsl á milli stökkbreytingar í BRCA2 geni og Aurora A yfirtjáningar einnig er algengara að Aurora A yfirtjáning fylgist að með engri BRCA2 próteintjáningu hjá ættlægum BRCA2 brjóstaæxlum en hjá stökum brjóstaæxlum.

 

Sæmundur Rögnvaldsson¹, Þórarinn E. Sveinsson², Finnbogi R. Þormóðsson³, Helgi Sigurðsson^1,4,

¹Læknadeild HÍ, ²Landspítala, ³ValaMed ehf., ⁴krabbameinslækningadeild Landspítala

s.rognvaldsson@gmail.com

Inngangur: Krabbamein í blöðruhálskirtli er næst algegnasta krabbamein karla á heimsvísu og hefur áhrif á líf margra. Eftir að sjúklingur með langt gengið krabbamein í blöðruhálskirtli sýndi merki um bata eftir meðferð með sveppalyfinu terbínafín vaknaði sú spurning hvort að terbínafín gæti haft krabbameinsbælandi áhrif.

Efniviður og aðferðir: Skoðuð voru tvö sjúkdómstilfelli, annars vegar ofangreint tilfelli en einnig tilfelli manns sem ekki sýndi svörun við meðferð með terbínafíni. Einnig var framkvæmd in vitro rannsókn á áhrifum lyfsins á frumur úr krabbameinsfrumulínunni PC-3 í rækt.

Niðurstöður: Eftir að vera nýhættur í efnameðferð gegn blöðruhálskirtilskrabbameini fékk sjúklingur 1 terbínafín vegna sveppasýkingar í nögl. Þrátt fyrir að efnameðferð væri lokið dróg áfram úr sjúkdómseinkennum þvert á það sem búast mætti við. Þegar sjúklingurinn hætti inntöku á terbínafíni versnaði ástand hans mikið. Sjúklingur 2 sýndi ekki svörun eftir þriggja mánaða meðferð með terbínafíni. In vitro rannsóknin sýndi að terbínafín hefur frumudrepandi áhrif á krabbameinsfrumur úr blöðruhálskirtli en þó ekki í þeim styrkjum sem vanalega finnast í blóði.

Ályktanir: Líklegt þykir að terbínafín hafi verði grundvöllur sjúkdómssvörunar sjúklings 1 þar sem að hann hafði talsvert skerta nýrnastarfsemi og því líklegt að styrkur lyfsins hafi verði umtalsvert hærri í sermi hans miðað við það sem vanalega finnst. Þetta kemur heim og saman við það að sjúklingur 2, sem sýndi ekki merki um skerta starfsemi nýra, hafi ekki sýnt svörun og in vitro rannsókn sýndi einmitt fram á að styrkur terbínafíns þurfi að vera talsvert hærri en það sem eðlilegt er, ef krabbameinsbælandi áhrif eiga að koma fram. Nauðsynlegt er að framkvæma frekari rannsóknir ef sanna á að terbínafín hafi í raun þessa virkni.

 

Margrét Bessadóttir¹, Edda Á. Skúladóttir, Sharon Gowan³, Susanne Eccles³, Sesselja Ómarsdóttir², Helga M. Ögmundsdóttir¹

¹Rannsóknastofu í krabbameinsfræðum, læknadeild HÍ, ²lyfjafræðideild HÍ, ³Institute of Cancer Research Sutton, Bretlandi

mab24@hi.is

Inngangur: Fléttuefnið prótólichesterín sýra (PA) hefur fjölgunarhemjandi áhrif á ýmsar gerðir krabbameinsfrumna en lítil áhrif á eðlilegar frumur. PA er sértækur hemill á 5-og 12 lípoxýgenasa sem eru oftjáðir í krabbameinum en hefur líklega víðtækari áhrif á fituefnaskipti. Markmið verkefnisins var að rannsaka hvort vaxtarhemjandi verkun fléttuefnisins prótólichesterinic sýru (PA) sé miðlað í gegnum hindrun á virkni fitusýru synthasa (FASN), hvort tengsl séu við mikilvæg vaxtarboð og hvort samlegðaráhrif komi fram með þekktum lyfjum.

Efniviður og aðferðir: Notaðar voru frumulínur úr brjósta-, heila- og eggjastokkakrabbameinum. Tjáning á vaxtarboðaviðtakanum HER2 og FASN var metin með mótefnalitun og áhrif á fósfórun með Western blot. Áhrif á ERK og AKT boðleiðir voru skoðuð með Meso scale discovery assay system sem hlutfall heildar/fosfóraðra próteina. Samlegðarárif voru metin í lifunarprófunum og greind með reiknilíkani. Upptaka á C14 acetati eftir PA meðhöndlun er metin í heild og í einangruðum lípíðum með talningu í sindurteljara.

Niðurstöður: Meðhöndlun með PA olli minnkaðri heildarupptöku á C14 acetati. Tjáning á FASN jókst eftir meðhöndlun með PA og leitast frumur líklega við að mynda meira FASN ef virkni þess er hindruð. HER2 tjáning minnkaði sem samræmist fyrri rannsóknum sem benda til sambands FASN og HER2. PA hafði marktæk samlegðaráhrif við lapatinib í brjóstakrabbameinsfrumum sem oftjá HER2. Frumniðurstöður á eggjastokka- og heilaæxlisfrumulínum benda til að PA hindri ERK boðleiðina en hins vegar verði uppbótaraukning á AKT boðleiðina.

Ályktanir: Mjög líklegt er að áhrif PA séu ekki sértæk fyrir tiltekna boðleið heldur miðlað gegnum almenn áhrif á fituefnaskipti og því háð því hvaða boðleiðir eru mest áberandi í hverri frumutegund.

 

Úlfur Thoroddsen¹, Már Egilsson¹, Helga Margrét Ögmundsdóttir¹, Jón Gunnlaugur Jónasson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²Rannsóknastofu í meinafræði

pixpack@gmail.com

Inngangur: Vaxandi athygli hefur undanfarið beinst að brengluðum orku- og efnaskiptum í krabbameinsfrumum. Ennfremur hafa komið fram áhugaverðar hugmyndir um þátt stoðvefs æxla að þessu leyti í meingerð krabbameina. Sjálfsát tengist sterklega efna- og orkuskiptum og ræsist við svelti og streituástand í frumum. Markmið rannsóknarinnar var að bera saman tjáningarmynstur nokkurra lykilpróteina í orkuskiptum og ræsingu sjálfsáts í krabbameinsæxlum.

Efniviður og aðferðir: Fengin voru 15 brjósta- og 14 briskrabbameinasýni frá Rannsóknastofu í meinafræði. Þau voru mótefnalituð fyrir p62 sem tengist flutningi frumuhluta í sjálfsátsbólur og er síðan brotið niður þar, AMPK sem nemur orkuástand frumunnar og LC3 sem er nauðsynlegt við myndun himnu sjálfsátsbóla. Sýnin voru metin af þremur aðilum með tilliti til styrks litunar og gefin stig frá 0-3.

Niðurstöður: Sjálfsát, metið með tjáningu á LC3 jákvæðum deplum, sást í 33% brjósta- og 50% bris-krabbameina. Aukin tjáning AMPK sást í 60% brjósta- og 50% briskrabbameina og virðist því orkuþurrð einnig vera algeng í æxlum. Tjáning og styrkur AMPK og LC3 hélst í hendur í 20 af 29 sýnum og því virðist þriðjungur æxla virkja sjálfsát gegnum aðrar boðleiðir en orkuþurrð. Tjáning á p62 var almennt áberandi, en sýndi þó breytileika að því leyti að svæði með mikla LC3 tjáningu höfðu daufari tjáningu á p62. Til þess að kanna nánar ræsingu sjálfsáts þegar það gerist ekki fyrir tilstilli AMPK er verið að skoða ástand stýripróteins frumuhrings p53 og afurð stökkbreytts Ras æxlisgens.

Ályktanir: Sjálfsát virðist nokkuð algengt í brjósta- og briskrabbameinum og hefur tengsl við orkuskort í gegnum AMPK boðleið en í þriðjungi tilvika voru boðleiðir aðrar.

 

Þór Eysteinsson^1,2,3, Sveinn H. Harðarson^2.3, Einar Stefánsson^2,3

¹Lífeðlisfræðistofnun HÍ, ²augndeild Landspítala, ³læknadeild HÍ

thoreys@hi.is

Inngangur: Retinitis pigmentosa (sjónufreknur, RP) er arfgengur hrörnunarsjúkdómur þar sem ljósnemar og litþekja augans hrörna. Ætla má að þá minnki súrefnisþörf í ytri sjónu. Súrefni berst til ytri sjónu frá æðu augans. Ekki er ljóst hvort breytt súrefnisþörf í sjónu endurspeglast í súrefnismettun í æðum innri sjónu. Því voru áhrif hrörnunar augnbotns í RP á súrefnisbúskap í innri sjónu metin.

Efniviður og aðferðir: Súrefnismettunarmælirinn (Oxymap ehf.) er byggður ofan á augnbotnamyndavél. Tvær augnbotnamyndir eru teknar samtímis, við 570nm og 600nm. Súrefnismettun í æðum sjónu og þvermál æða var mælt í 10 sjúklingum með RP (meðalaldur 49 ár; 23-71 árs), og borið saman við heilbrigðan hóp, paraður eftir aldri og kyni. Sjúklingar voru með langt genginn sjúkdóm og sjónsvið afmarkað af miðgróf. Mettunargildi voru leiðrétt fyrir þvermál æða.

Niðurstöður: Súrefnismettun í slagæðlingum sjónu var 91,7±3,7% (meðaltal±staðalfrávik) í sjúklingum með RP, en 90,9±1,2% í heilbrigðum samanburðarhópi (p=0,65). Súrefnismettun í bláæðlingum sjónu var 58,0±6,2% í RP, en 53,4±4,8% hjá heilbrigðum (p= 0,017). Munur í súrefnismettun slagæðlinga og bláæðlinga var 32,8±5,4% í RP sjúklingum en 36,1±4,2% í heilbrigðum (p=0,27). Þvermál slagæðlinga (í pixlum) var 8,9±1,6 í RP en 11,4±1,2 í heilbrigðum (p<0,0001). Þvermál bláæðlinga var 10,1±1,2 í RP en 15,3±1,7 í heilbrigðum (p<0,0001).

Ályktanir: Bláæðlingar og slagæðlingar sjónu eru grennri í RP-sjúklingum en í heilbrigðum. Súrefnismettun í bláæðlingum var hærri í sjúklingum með RP en í pöruðum samanburðarhópi. Minna þvermál æða og aukin mettun í bláæðlingum bendir til að súrefnisflutningur frá æðakerfi sjónhimnu sé lækkaður í RP. Niðurstöður eru í samræmi við aukið sveimi súrefnis frá æðum til innri sjónu og minnkaða starfsemi frumna í innri sjónu.

  

Ásbjörg Geirsdóttir^1,2, Sveinn Hákon Harðarson^1,2, Ólöf Birna Ólafsdóttir^1,2, Einar Stefánsson^1,2

¹Augndeild Landspítala, ²læknadeild HÍ

sveinnha@hi.is

Inngangur: Aldursbundin hrörnun í augnbotnum (AMD) er algeng ástæða sjónskerðingar á efri árum. Blóðþurrð og súrefnisskortur hafa verið tengd við sjúkdóminn. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna hvort súrefnismettun í sjónhimnuæðum sjúklinga með AMD er frábrugðin súrefnismettun í heilbrigðum.

Efniviður og aðferðir: Súrefnismælirinn (Oxymap ehf.) tekur tvær myndir af augnbotni samtímis, eina með 570nm ljósi og aðra við 600nm. Súrefnismettun í sjónhimnuæðum er reiknuð út frá ljósgleypni við þessar tvær bylgjulengdir. Mælingar voru gerðar á 46 augum ein-staklinga með ómeðhöndlaða vota gerð af AMD og 120 heilbrigðum einstaklingum. Línuleg fjölþátta aðhvarfsgreining var gerð til að bera hópana saman.

Niðurstöður: Samkvæmt niðurstöðum aðhvarfsgreiningarinnar hækk-aði súrefnismettun í bláæðlingum um 0,40 prósentustig á ári í ein-staklingum með vott AMD en lækkaði um 0,16 prósentustig á ári í heilbrigðum einstaklingum. Samkvæmt aðhvarfsgreiningunni var súrefnismettun í bláæðlingum hærri í einstaklingum með vott AMD en í heilbrigðum eftir 76 ára aldur. Enginn marktækur munur fannst á súr-efnismettun í slagæðlingum, hvorki með aldri né milli hópa.

Ályktanir: Súrefnismettun í bláæðlingum sjónhimnu eykst með aldri í einstaklingum með vota aldursbundna hrörnun í augnbotnum. Ein möguleg skýring er minni súrefnisnotkun vegna hrörnunar sjónhimn-unnar.

  

Ólöf Birna Ólafsdóttir¹, Evelien Vandewalle^2,3, Luis Abegão Pinto⁴, Ásbjörg Geirsdóttir¹, María Soffía Gottfreðsdóttir⁵, Jóna Valgerður Kristjánsdóttir^1,5, Ingeborg Stalmans^2,3, Einar Stefánsson^1,5

¹Læknadeild HÍ, ²University of Leuven, ³University Hospitals Leuven, ⁴Lisbon University, ⁵augndeild Landspítala

olofbirnaolafs@gmail.com

Inngangur: Deilt hefur verið um orsakir gláku í 150 ár. Niðurstöður ýmissa rannsókna benda þó til þess að blóðflæði í augum glákusjúklinga sé minnkað eða því illa stjórnað og getur það hugsanlega leitt til súrefnisskorts. Markmið verkefnisins er að kanna hvort súrefnisskortur sé til staðar í gláku.

Efniviður og aðferðir: Súrefnismettun sjónhimnuæða var mæld í glákusjúklingum og heilbrigðum einstaklingum á Íslandi og í Belgíu með sérstökum súrefnismæli (Oxymap ehf.). Einnig voru sjónsvið skoðuð hjá glákusjúklingum.

Niðurstöður: Enginn munur var á súrefnismettun slagæða, bláæða og slag-bláæðamun í sjónhimnu þegar bornir voru saman glákusjúklingar (n=74) við heilbrigða einstaklinga (n=89). Hjá sjúklingum með slæmar glákuskemmdir (meðalsjónsviðsskemmd (MD) ≤-10dB, n=21) samanborið við heilbrigða einstaklinga, var súrefnismettun í bláæðum marktækt hærri (58,2%±5,4% á móti 53,8%±6,4%; p=0,0046, meðaltal ± staðalfrávik) ásamt því að súrefnismettun í slag-bláæðamun var lægri (36,4%±4,7% á móti 39,5%±5,7%; p=0,021). Sjúklingar með slæmar glákuskemmdir mældust með hærri súrefnismettun í bláæðum samanborið við sjúklinga með vægar glákuskemmdir (MD≥-5dB, n=33; 58,2%±5,4% á móti 53,8%±7,6%; p=0,026) ásamt því að munur á slag- og bláæðum var lægri í sjúklingum með slæmar glákuskemmdir samanborið við sjúklinga með vægar glákuskemmdir (36,4%±4,7% á móti 40,4%±7,0%; p=0,024). Enginn munur fannst á sjúklingum með vægar glákuskemmdir og heilbrigðum.

Ályktanir: Í sjúklingum með slæmar glákuskemmdir mældist hærri súrefnismettun í bláæðum sjónhimnu og lægri slag-bláæðamunur samanborið við heilbrigða einstaklinga og sjúklinga með vægar glákuskemmdir. Hærri slag-bláæðamunur hjá sjúklingum með slæmar glákuskemmdir gæti verið afleiðing minni súrefnisnotkunar vegna vefjarýrnunnar í sjónhimnu.

  

Jóna Valgerður Kristjánsdóttir^1,2, Sveinn Hákon Harðarson^1,2, Ólöf Birna Ólafsdóttir², Þórunn S. Elíasdóttir³, Andrew R. Harvey⁴, Einar Stefánsson^1,2

¹Augndeild Landspítala, ²læknadeild og ³hjúkrunarfræðideild HÍ, ⁴School of Physics and Astronomy, Glasgow University

jvk4@hi.is

Inngangur: Súrefnismettun hefur áður verið mæld í æðum sjónhimnunnar (retina) í mönnum með góðum árangri. Mælingar á súrefni í æðum æðahimnunnar (choroid) hafa hins vegar ekki verið gerðar fyrr í mönnum. Markmið rannsóknarinnar var að mæla súrefnismettun í æðum æðahimnu og sjónhimnu augans.

Efniviður og aðferðir: Súrefnismælirinn (Oxymap ehf.) er gerður úr tveimur stafrænum myndavélum, ljóssíum, mynddeili og augnbotnamyndavél. Mynd er tekin af augnbotninum og þeirri mynd skipt upp í tvær myndir á tveimur bylgjulengdum (570 og 600nm). Með því að skoða gleypni ljóss í æðum augnbotnsins á tveimur bylgjulengdum er hægt að reikna út ljósþéttnihlutfall (ODR) en sú stærð er í öfugu hlutfalli við súrefnismettun. Mælingar voru gerðar á 16 heilbrigðum einstaklingum, (40±14 ára, meðaltal±staðalfrávik). Sex af þessum 16 voru auk þess myndaðir fyrir og eftir innöndun á 100% súrefni. ODR var mælt fyrir æðar æðahimnunnar (blanda af slag- og bláæðlingum), vortex æðar og slag- og bláæðlinga sjónhimnunnar

Niðurstöður: Meðaltals ODR var 0,10±0,10 (meðaltal±staðalfrávik) í æðum æðahimnunnar, 0,13±0,12 í vortex æðum, 0,22±0,04 í slagæðlingum sjónhimnunnar og 0,50±0,09 í bláæðlingum sjónhimnunnar. Við innöndun á 100% súrefni lækkaði ODR um 0,035±0,028 í æðum æðahimnunnar (p=0,028), 0,022±0,017 í slagæðlingum sjónhimnunnar (p=0,022) og 0,246±0,067 í bláæðlingum sjónhimnunnar (p=0,0003).

Ályktanir: Hægt er að mæla ljósþéttnihlutfall (ODR) í æðum æðahimnunnar og sjónhimnunnar. Þar sem ODR er í öfugu hlutfalli við súrefnismettun gefa niðurstöðurnar til kynna að súrefnismettun æða í æðahimnu augans sé hærri en í slagæðlingum sjónhimnunnar. Súrefnismælirinn er næmur fyrir breytingum sem verða við innöndun á 100% súrefni, bæði í æðahimnu- og sjónhimnuæðum.

  

Þórunn Scheving Elíasdóttir^1,2,3, Sveinn Hákon Harðarson^2,4, Guðrún Kristjánsdóttir^1,5, Einar Stefánsson^2,4

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²augndeild og ³svæfingadeild Landspítala, ⁴læknadeild HÍ, ⁵Barnaspítala Hringsins, Landspítala

tse@hi.is

Inngangur: Stífla í meginbláæð sjónhimnu (central retinal vein occlusion, CRVO) stafar af blóðsegamyndun í meginbláæð sjónhimnu sem sér um flutning bláæðablóðs frá sjónhimnu. Lokun æðarinnar getur því skert blóðflæðið og haft áhrif á súrefnismettun í sjónhimnunni. Markmið rannsóknarinnar var að skoða áhrif bláæðarlokunar á súrefnismettun í sjónhimnuæðum.

Efniviður og aðferðir: Sjónhimnu-súrefnismælirinn samanstendur af augnbotnamyndvél, ljósdeili og stafrænni myndavél. Mælirinn tekur tvær myndir af sama svæðinu samtímis við 570nm og 600nm. Sérhannaður hugbúnaður velur síðan mælipunkta í slag- og bláæðlingunum og reiknar súrefnismettun blóðrauðans. Þátttkendur voru þægindaúrtak níu einstaklinga með stíflu í meginbláæð, áður en meðferð hófst. Meðaltal súrefnismettunar var reiknað í hvoru auga fyrir sig og parað t-próf notað við tölfræðilega úrvinnslu.

Niðurstöður: Meðaltal súrefnismettunar í bláæðlingum augna með bláæðalokun mældist 32±13% (meðaltal ± staðalfrávik) en til samanburðar 57±7% í gagnstæða auganu (p=0,0004, n=9, parað t-próf). Í því auga sem breytileiki bláæðamettunar mældist mestur var lægsta mettun 8% en hæsta 69%. Meðaltal súrefnsmettunar í slagæðlingum augna með bláæðalokun mældist 97±8% en 93±6% í gagnstæðum augum (p=0,25).

Ályktanir: Súrefnismettunin reyndist lægri í bláæðlingum augna með bláæðastíflu en gagnstæðra augna. Breytileiki bláæðamettunar innan sama augans var umtalsverður. Munur á súrefnismettun slagæðlinga var ekki marktækur. Lægri súrefnismettun í bláæðlingum bendir til að við bláæðastíflu skerðist blóðflæði um sjónhimnuna og súrefnisupptaka vefja aukist á hverja rúmmálseiningu blóðs sem berst til háræðabeðsins. Tengsl súrefnismettunar og klínískra einkenna auk notagildis mælitækisins við mat á árangri meðferðar eru verðug framtíðarverkefni.

  

Ársæll Már Arnarsson¹, Charles Hanson^2,3, Þórir Harðarson³, Catharina Ellerström⁴, Ulf Stenevi⁵

¹Tilraunastofu í taugavísindum HA, ²kvennadeild Sahlgrenska háskólasjúkrahússins Gautaborg, ³tæknifrjóvgunardeild Carlanderska sjúkrahússins Gautaborg, ⁴Cellectis Stem Cells, Gautaborg, ⁵augndeild Sahlgrenska háskólasjúkrahússins Gautaborg

aarnarsson@unak.is

Inngangur: Hornhimnan er tær himna sem liggur framan á auganu og er ábyrg fyrir 2/3 hluta ljósbroti þess. Gegnsætt og reglulegt yfirborð hennar eru skilyrði fyrir nákvæmri sjónskynjun. Hornhimnan er samsett úr þremur frumulögum; epithelium, stroma og endothelium, sem eru aðskilin af tveimur grunnhimnum; Bowmans and Descemets. Hornhimna augans getur skaðast alvarlega bæði vegna áverka og sjúkdóma. Á heimsvísu er talið að skaði á hornhimnu sé önnur algengasta ástæða blindu. Þó hornhimnuskipti séu algengustu líffæraskipti sem framkvæmd eru, er ljóst að mikill skortur er á gjafavef. Markmið rannsóknarinnar er að fá stofnfrumur í fósturvísum (HESC) til að breyta sér í frumur hornhimnunnar in vitro.

Efniviður og aðferðir: Stofnfrumur eru forræktaðar og síðan látnar vaxa á Bowmans himnu sem hefur verið fullkomlega hreinsuð af frumum í tvær til þrjár vikur í time-lapse kerfi. Mótefni sem frumurnar tjá og smásjá eru notaðar til að fylgjast með þroska þeirra. Stofnfrumurnar sjálfar eru auðgreinanlegar því þeim hefur verið breytt til þess að flúrljóma í grænum lit.

Niðurstöður: Stofnfrumurnar uxu á Bowmans-himnunni í fullkomnu samræmi við epithelium-frumur. Þær röðuðust upp í 5-6 frumuþykktarlög og tjáning próteina var í samræmi við eðlilega starfsemi. Frumurnar byrjuðu að tjá paired box protein-6 (PAX-6) eftir um þrjá daga og eftir um sex daga tjáðu þær einnig cýtókeratín-3 (CK-3).

Ályktanir: Ljóst er að hægt er að fá stofnfrumur til að taka yfir starfsemi epithelíumfrumna sem vaxa á Bowmans-himnu. Með því að stýra þroska HESC á þennan hátt höfum við stigið skref til að endurbyggja skemmdar hornhimnur. Þannig mætti veita fleiri sjúklingum betri sjón með lægri kostnaði og fyrirhöfn. Við munum einnig skoða möguleikann á að rækta fleiri frumulög og búa til heila hornhimnu úr stofnfrumum.

  

Kristín Heba Gísladóttir¹, Arnar Össur Harðarson¹, Þór Eysteinsson², Stefán B. Sigurðsson³, Kristinn P. Magnússon^3,4, Ársæll Már Arnarsson¹

¹Tilraunastofu í taugavísindum HA, ²Lífeðlisfræðistofnun HÍ, ³Háskólanum á Akureyri, ⁴Akureyrarsetri Náttúrufræðistofnunar Íslands

HA090495@unak.is

Inngangur: Sýnt hefur verið fram á tengsl milli óeðlilegs blóðflæðis um augnbotn og fjölmargra augnsjúkdóma, svo sem gláku, sykursýki-skemmda og aldursbundinnar hrörnunar. Mikill áhugi hefur verið á klínískum mælingum á blóðflæði in vivo, en markmið þessarar rannsóknar er að setja upp dýralíkan sem gerir kleift að skoða samdrátt í æðum í augnbotni in vitro. Slíkt líkan gefur kost á að gera tilraunir sem geta varpað skýrara ljósi á áhrif ýmissa taugaboðefna, hormóna og lyfja.

Efniviður og aðferðir: Augu úr nýslátruðum nautgripum eru sett í sýrustillta Krebs-lausn (95% O₂ 5% CO₂). Brárvöðvi og sjóntaug eru fjarlægð af ytra byrði augans og sömuleiðis framhlutinn og glerhlaupið. Tveggja millimetra langur bútur af slagæðling er þá fjarlægður úr augnbotninum og þræddur upp á hárfína tungsten-víra. Þeir voru svo festir á Dual Wire Myograph 410a tæki og samdráttarstyrkur þeirra mældur eftir að adrenalíni eða angíótensín II var seytt í baðið sem æðarbúturinn lá í.

Niðurstöður: Marktækur munur var á innra þvermáli æðarbútanna fyrir og eftir að adrenalín (10-5M) var sett í baðið sem æðarbútarnir lágu í. Það sýnir að hægt er að nota líkanið til að sýna að adrenalín framkallar samdrátt í æðum augnbotnsins. Tilraunir sýndu einnig að angíótensín II veldur samdrætti í þessum æðum, en erfiðlega gekk að ákvarða styrk þess.

Ályktanir: Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að það tilraunalíkanið sem sett hefur verið upp gefur sömu niðurstöður og aðrar rannsóknir á áhrifum adrenalíns á samdrátt í slagæðlingum úr augnbotni. Einnig hefur verið sýnt fram á að viðtakar fyrir angíótensín II eru til staðar í augnbotnum nautgripa og því einnig hægt að gera lyfjafræðilegar tilraunir á tengdum efnum.

 

Erla Kolbrún Svavarsdóttir^1,2, Anna Ólafía Sigurðardóttir^1,2

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²Landspítala

eks@hi.is

Inngangur: Í alþjóða samfélaginu hafa stjórnendur á heilbrigðisstofnunum lagt sig fram um að stuðla að innleiðingu gagnreyndra starfshátta. Til að svo megi verða hér á landi hafa stjórnendur í hjúkrun á Landspítala lagt áherslu á mikilvægi innleiðingar fjölskylduhjúkrun á öll svið spítalans. Þessi ákvörðun um innleiðingu fjölskylduhjúkrunar var meðal annars tekin til að auka gæði hjúkrunarþjónustunnar og til að auka starfsánægju meðal hjúkrunarfræðinga.

Efniviður og aðferðir: Hjúkrunarfræðingar í klínik á Landspítala, stjórnendur í hjúkrun og forstöðumaður fræðasviðs fjölskylduhjúkrunar við HÍ og Landspítala, mynduðu að beiðni framkvæmdastjóra hjúkrunar á Landspítala, starfshóp um innleiðingu fjölskylduhjúkrunar á árunum 2007-2011. Hlutverk starfshópsins var að þróa kerfisbundna aðferð við að: A. Kanna viðhorf hjúkrunarfræðinga til fjölskylduhjúkrunar. B. Þróa kennsluefni og færnibúðir þar sem öllum hjúkrunarfræðingum var boðið að frá fræðslu og þjálfun í að beita hugmyndafræði Calgary fjölskylduhjúkrunarfræðinnar. C. Gerð var úttekt á skráningu fjölskylduhjúkrunar yfir þau fjögur ár sem innleiðingin stóð yfir.

Niðurstöður: Í erindinu verður gerð grein fyrir þeim aðferðum sem notaðar voru við innleiðingu fjölskylduhjúkrunar á Landspítala. Auk þess verður greint frá: A. Viðhorfum tæplega 800 hjúkrunarfræðinga af öllum sviðum spítalans til þess að veita fjölskylduhjúkrun til skjólstæðinga sinna. B. Þjálfun rúmlega 900 hjúkrunarfræðinga á Landspítala í að beita aðferðum fjölskylduhjúkrunar í klínísku starfi. C. Greint verður frá árangir af skráningu fjölskylduhjúkrunar yfir fjögurra ára tímabil.

Ályktanir: Hagnýting niðurstaðnanna fyrir stefnu hjúkrunar á Landspítala og á klínískum vettvangi eru ræddar auk þess sem tillögur að framtíðarrannsóknum verða kynntar.

 

Hildur Einarsdóttir¹, Katrín Blöndal^2,3, Brynja Ingadóttir^2,3, Ingunn Steingrímsdóttir⁴, Sigrún R. Steindórsdóttir², Dóróthea Bergs^1,3, Guðbjörg Guðmundsdóttir¹ , Elín J.G. Hafsteinsdóttir⁵

¹Lyflækningasviði og ²skurðlækningasviði Landspítala, ³Háskóla Íslands, ⁴sýkingavarnadeild og ⁵gæðadeild Landspítala

hildurei@landspitali.is

 Inngangur: Um 40% spítalasýkinga eru þvagfærasýkingar. Rekja má 80% þeirra til inniliggjandi þvagleggja. Sýkingarhættan eykst um 5% með hverjum degi sem leggur er inniliggjandi. Markmið rannsóknarinnar var að kanna notkun þvagleggja á Landspítala og tíðni þvagfærasýkinga þeim tengdum.

Efniviður og aðferðir: Afturvirk og lýsandi rannsókn sem náði til 17 bráðalegudeilda Landspítala; skurðlækninga-, lyflækninga- og kvennadeildar kvenna- og barnasviðs. Úrtakið voru allir sjúklingar sem fengu þvaglegg og útskrifuðust án þvagleggs. Gögnum var safnað fyrir (T1) og eftir (T2) íhlutun sem var fræðsla til fagfólks. Daglega var safnað gögnum úr sjúkraskrá um inniliggjandi þvaglegg og ábendingar fyrir ísetningu, hvort ástæða var fyrir notkun þvagleggs og hvort sýkingareinkenni væru skráð.

Niðurstöður: Á T1 lögðust 1.108 sjúklingar inn á þátttökudeildir og fékk 251 (22,6%) þvaglegg. Á T2 lögðust 1.133 sjúklingar inn og 262 (23,1%) fengu þvaglegg. Meðalfjöldi þvagleggsdaga var 4,1 dagur á T1 en 3,6 á T2. Ábending fyrir ísetningu þvagleggs var skráð hjá fleiri sjúklingum á T2 en T1, en fjölgunin var tölfræðilega ómarktæk (p=0,162). Hlutfall þvagleggsdaga af legudögum lækkaði marktækt milli tímabila: úr 39,4% í 37,0% (p=0,042). Þvagfærasýkingum með einkennum fækkaði úr sex á T1, í fjögur á T2 en munurinn var ómarktækur (p=0,288). Skráning um notkun leggja og sýkingareinkenni var víða ófullnægjandi.

Ályktanir: Hlutfall þvagleggsdaga af heildarfjölda legudaga á Landspítala er hærra en erlendis en sýkingartíðni virðist svipuð. Íhlutun í formi fræðslu fækkaði hlutfalli þvagleggsdaga af legudögum en ekki sýkingum. Tíminn sem þvagleggur er til staðar er mikilvægasti áhættuþátturinn fyrir þróun sýkingar. Fækka þarf þvagleggsdögum og bæta skráningu tengdri notkun þvagleggja.

 

Anna Ólafía Sigurðardóttir^1,2, Erla Kolbrún Svavarsdóttir^2,1, Mary Kay Rayens³, Sarah Adkins⁴

¹Kvenna- og barnasviði Landspítala, ²hjúkrunarfræðideild HÍ, ³University of Kentucky, College of Nursing and College of Public Health, Lexington, BNA, ⁴Eastern Kentucky University, Richmond, College of Justice & Safety, BNA

annaosig@landspitali.is

Inngangur: Síðastliðin ár hefur verið lögð áhersla á innleiðingu nýrrar gagnreyndrar þekkingar í heilbrigðiskerfinu. Þó rannsóknum á fjölskyldum barna og unglinga með astma hafi fjölgað er lítið vitað um ávinning af stuðningsmeðferðum við þessar fjölskyldur . Tilgangur þessarar meðferðarrannsóknar er að kanna ávinning af tveimur meðferðarsamræðum við foreldra barna og unglinga með astma á upplifaðan stuðning og lífsgæði barnanna. Ransóknin er hluti af stærri rannsókn sem var framkvæmd í tengslum við innleiðingu fjölskylduhjúkrunar á allar klínískar deildir Landspítala.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggir á Calgary fjölskylduhugmyndafræðinni. Gögnum var safnað frá þrjátíu og einni fjölskyldu, sem var skipt í annað hvort tilraunahóp eða samanburðarhóp. Tilraunahópnum var boðin meðferð í formi tveggja meðferðarsamræðna / stuðningsviðtala við hjúkrunarfræðing en samanburðarhópurinn fékk hefðbundna hjúkrunarmeðferð Barnaspítala Hringsins. Gögnum var safnað á tímabilinu maí til september 2009.

Niðurstöður: Meginniðurstöður leiddu í ljós að mæður upplifðu marktækt meiri fjölskyldustuðning, tilfinningalegan stuðning og hugrænan stuðning en mæður í samanburðarhópnum. Ekki mældist þessi munur hjá feðrum. Einnig upplifðu börnin og unglingarnir marktækt minni vandamál er tengjast astmameðferðinni eftir að foreldrar höfðu fengið markvissan stuðning/hjúkrunarmeðferð samanborið við börn foreldra í samanburðarhópi, það er börnin mátu lífsgæði sín marktækt betri.

Ályktanir: Niðurstöður rannsóknarinnar eru áhugaverðar og styðja ávinninginn í að bjóða upp á markvissar meðferðarsamræður við fjölskyldur barna með astma á Barnaspítala Hringsins. Hagnýting þessara niðurstaðna á klínískum vettvangi verða ræddar og tillögur að framtíðarrannsóknum verða kynntar.

  

Baldvina Ýr Hafsteinsdóttir, Helga Jónsdóttir, Þorbjörg S. Ingadóttir

Dvalarheimilinu Ási, Háskóla Íslands, Landspítala

baldvina@dvalaras.is

Inngangur: Áhrif langvinnrar lungnateppu (LLT) á líf og líðan sjúklinganna eru veruleg. Enn vantar þó nokkuð upp á að áhrifin á fjölskyldur séu þekkt. Rannsóknarspurningar voru: a) Hver eru áhrif langvinnrar lungnateppu á sjúklingana og aðstandendur þeirra, mælt með áhrifasjúkdómsmælitækinu (Illness Intrusiveness)? b) Hver er munur á áhrifum langvinnrar lungnateppu á sjúklingana og aðstandendur hins vegar á áhrifasjúkdómsmælitækinu?

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru einstaklingar með langvinna lungnateppu á stigi II og III og aðstandendur. Úrtakið var þægindaúrtak. Einstaklingarnir (N=119) voru hvattir til að hafa aðstandanda með sér. Alls tóku 36 aðstandendur þátt. Helmingur einstaklinga með langvinna lungnateppu og 67% aðstandenda voru yngri en 60 ára. Af skjólstæðingunum reyndust 53% vera konur og 64% aðstandenda. Einstaklingar með langvinna lungnateppu voru á GOLD stigi II eða III í ríflega 67% tilfella.

Niðurstöður: Áhrif sjúkdóms á einstaklinga með langvinna lungnateppu sem komu með aðstandanda voru 27,65 heildarstig á áhrifasjúkdómsmælitækinu af 91 stigi mögulegu. Áhrif sjúkdóms á aðstandendur einstaklinga með langvinna lungnateppu voru 19,63 heildarstig. Svið tæknilegrar getu hafði hæstu stigin en svið samskipta og persónulegs þroska lægstu. Marktækur munur reyndist á áhrifum sjúkdóms á einstaklinga með langvinna lungnateppu annars vegar og aðstandenda hins vegar. Ekki reyndist marktækur munur á áhrifum sjúkdóms á einstaklinga með langvinna lungnateppu sem komu með aðstandendur eða einstaklingum sem ekki komu með aðstandendur.

Ályktanir: Frumniðurstöður gefa til kynna að sjúkdómurinn og meðferð hans hafi lítil áhrif á einstaklingana og óveruleg áhrif á aðstandendur þeirra. Þessum niðurstöðum þarf að taka með varúð. Rúmlega fimmtungur (23%) þátttakenda var á stigi III og á því stigi eru einkenni langvinnrar lungnateppu veruleg. Flestir voru á stigi II (60%) en á því stigi má einnig búast við umtalsverðum einkennum sjúkdóms.

  

Margrét Gísladóttir, Erla Kolbrún Svavarsdóttir

Kvenna- og barnasviði Landspítala, hjúkrunarfræðideild HÍ

marggisl@lsh.is

Inngangur: Fjölskyldur einstaklinga með átraskanir ganga í gegnum mikið álag og hafa þörf fyrir stuðing. Foreldrar eru álitnir nauðsynlegur hlekkur í bataferli dóttur/sonar med átröskun en lítið er vitað um hvað gagnast helst foreldrum í stuðningshlutverkinu. Tilgangur rannsóknarinnar er að kanna hvort efling foreldrahæfni og viðhorf hafi áhrif á stuðningshlutverkið. Rannsóknin er fyrri hluti doktorsrannsóknar Margrétar Gísladóttur.

Efniviður og aðferð: Meðferðin byggir á Calgary- og Maudsly meðferðarlíkönum. Þátttakendur í rannsókninni voru foreldrar einstaklinga 12-24 ára með átröskun og var gögnum safnað frá þrjátíu og átta fjölskyldum. Í meðferðinni var foreldrum boðið upp á hóptíma í sex skipti og í viðtöl í tvö skipti. Í rannsókninni var notað „Quasi experimental design“ og lagðir fyrir sjö spurningalistar í fimm skipti: fyrir fyrsta hóptímann, eftir seinni viðtalstímann, eftir tvo, þrjá og fjóra mánuði. Gögnunum var safnað á tímabilinu nóvember 2011 til desember 2012.

Niðurstöður: Árangurinn af meðferðinni mun segja til um hvort upplifun foreldra á sjúkdómi og tilfinningalegri heilsu verði betri, hvort drottnun sjúkdóms yfir fjölskyldulífi og umönnunarálag minnki og hvort öryggi í að mæta erfiðum samskiptum aukist sem er allt mælt í spurningalistunum: Búseta og hjálparlisti vegna átröskunar, Endurskoðaður skali yfir álit umönnunaraðila á eigin færni, Reynsla aðstandenda og Spurningalisti um persónulegt álit á veikindum.

Ályktanir: Niðurstöður úr rannsókninni munu geta sagt til um hvaða þætti er gagnlegt eða ekki gagnlegt að vinna með hjá foreldrum einstaklinga með átröskun á heilsugæslustöðvum, á göngudeildum og á innlagnadeildum. Hagnýting þessara niðurstaðna verða ræddar á klínískum vettvangi og birtar í erlendum tímaritum.

 

Kristín Björnsdóttir

Háskóla Íslands

 kristbj@hi.is

Inngangur: Markmið þessarar rannsóknar var að skapa þekkingu um vandaða og árangursríka heimaþjónustu sem stuðlar að vellíðan eldri borgara sem búa heima. Athyglin beindist að starfsháttum í heimahjúkrun. Byggt var á gerendanetskenningunni (Actor Network Theory) þar sem reynt er að rekja hvernig tengsl skapa gerendur og móta einkenni þeirra og áhrif. Í greiningu á gögnum var sótt í smiðju höfunda sem kenna sig við emperíska siðfræði og femíníska umhyggjusiðfræði.
Efniviður og aðferðir: Aðferðin var etnógrafísk. Rannsóknargögn voru annars vegar vettvangslýsingar skrifaðar af höfundi eftir heimsóknir með hjúkrunarfræðingum og sjúkraliðum til eldri borgara og frá samstarfsfundum sem þeir tóku þátt í (15 vikur) og hins vegar viðtöl við starfsfólk (N=5) og sjúklinga (N=15). Jafnframt var stuðst við opinber gögn um markmið og stefnumótun á sviði heimaþjónustu. Vísindasiðanefnd veitti leyfi fyrir rannsókninni.

Niðurstöður: Fram kom að samvinna, bæði meðal starfsmanna heimaþjónustunnar, við sjúklinga og aðstandendur þeirra og við samstarfsaðila innan heilbrigðis- og félagsþjónustunnar var lykilatriði í árangursríkri þjónustu. Þessi samvinna byggði á fjölbreyttri þekkingu og einkenndist af sameiginlegum skilningi á áhersluatriðum og gildum. Heimaþjónustu var líkt við viðkvæmt net. Hinn siðfræðilegi skilningur sem starfið byggðist á fólst í því að veita hverjum einstaklingi athygli og einbeitingu (attendiveness) og að próf sig áfram með lausnir sem stuðluðu að vellíðan. Með samræðum reyndi starfsfólkið að viðhalda og styrkja netið.

Ályktanir: Stjórnendur þurfa að þekkja, skilja og styðja við starfsaðferðir sem hafa þróast til að stuðla að vellíðan eldri borgara sem búa heima og gera sér grein fyrir hinum siðfræðilega skilningi sem starfsmenn í heimahjúkrun hafa að leiðarljósi.

 

Árún K. Sigurðardóttir, Brynja Ingadóttir

Háskólanum á Akureyri, Landspítala

arun@unak.is

Inngangur: Fræðsluþarfir aðstandenda skurðsjúklinga hafa ekki mikið verið rannsakaðar. Ekki fundust íslenskar rannsóknir um hve miklar upplýsingar aðstandendur telja sig þurfa í tengslum við liðskiptaaðgerðir. Er mikilvægt að afla þeirra upplýsinga þar sem legutími inni á sjúkrahúsum styttist og aðstandendur þurfa oft að aðstoða sjúklinga við umönnun eftir að heim er komið. Rannsóknin er hluti af stærra samstarfsverkefni um sjúklingafræðslu í sjö Evrópulöndum.

Efniviður og aðferðir: Framvirk, lýsandi samanburðarrannsókn með þremur mælingum meðal sjúklinga og aðstandenda, fyrir aðgerð (tími 1), á sjúkrahúsi (tími 2) og sex til sjö mánuðum eftir aðgerð (tími 3). Þátttakendur voru aðstandendur sjúklinga sem gangast undir skipulagðar liðskiptaaðgerðir á þremur íslenskum sjúkrahúsum. Gögnum var safnað með þremur kvörðum, tveir þeirra eru samhliða og mæla annars vegar væntingar sjúklinga til fræðslu og hins vegar fengna fræðslu.

Niðurstöður: Próffræðilegir eiginleikar kvarða voru ásættanlegir. Á tíma 1 svöruðu 212, á tíma 2, 141 aðstandandi og 144 á tíma 3. Meðalaldur var 58,0 ár (sf 13,5), og aldursbilið var frá 19 til 89 ára. Aðstandendur höfðu miklar væntingar til fræðslu á tíma 1, en þörfum þeirra fyrir fræðslu eftir aðgerð aðstandenda var ekki mætt. Fræðsluþörfunum eftir aðgerð var best mætt hvað varðar fræðslu um lífeðlisfræðilega og færniþætti en síður hvað varðar félagslega og fjárhagslega þætti. Greint verður frá niðurstöðum út frá bakgrunnsþáttum, sjúkrahúsum og fræðsluþarfir aðstandenda og sjúklinga bornar saman.

Ályktanir: Fræðsluþörfum aðstandenda virðist ekki mætt á sjúkrahúsum á Íslandi, en aðstandendur nýta oft illa þá fræðslu sem í boði er fyrir þá.

 

Þorbjörg Jónsdóttir^1,2, Helga Jónsdóttir¹, Sigríður Gunnarsdóttir^1,3

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²hjúkrunarfræðideild HA, ³Landspítala

torbj@unak.is

Inngangur: Tilgangur rannsóknar var að lýsa notkun á heilbrigðisþjónustu á Íslandi, almennt og í tengslum við langvinna verki.

Efniviður og aðferðir: Spurningalisti var sendur til þjóðskrárúrtaks 4500 einstaklinga á aldrinum 20-70 ára. Spurt var meðal annars um aðgengi og notkun að heilbrigðisþjónustu, almennt og í tengslum við verki.

Niðurstöður: Heildarsvörun var 36,9%, 40,6% meðal þeirra sem báru íslensk nöfn en 8,6% meðal einstaklinga, sem af nafninu að dæma voru af erlendu bergi brotnir. Um helmingur þátttakenda (55%) hafði haft verki síðastliðna viku og 47,5% voru með langvinna verki (≥3 mánuði). Algengast var að verkirnir væru staðsettir í hálsi, herðum og öxlum og í neðri hluta baks. Flestir voru með verki á fleiri en einum stað og um þriðjungur með stöðuga verki. Marktækur munur var á notkun á heilbrigðisþjónustu síðustu sex mánuði milli þeirra sem ekki höfðu haft verki síðastliðna viku og þeirra sem voru með langvinna verki. Flestir í báðum hópum sögðust leita til heimilislæknis eða næstu heilsugæslustöðvar þegar þeir þyrftu á þjónustu að halda en einstaklingar með langvinna verki leituðu í meira mæli en viðmiðunarhópurinn til bráðamóttöku eða beint til sérfræðings. Flestir töldu sig eiga auðvelt með að nálgast heilbrigðisþjónustu. Komugjöld og lyf voru þeir kostnaðarliðir sem voru mest íþyngjandi í báðum hópum. Rúmlega helmingur einstaklinga með langvinna verki hafði leitað sér heilbrigðisþjónustu vegna þeirra síðastliðna sex mánuði. Fylgni var milli notkunar á heilbrigðisþjónustu og hegðunar og útbreiðslu verkja en ekki staðsetningar verkjanna.

Ályktanir: Almenn notkun á heilbrigðisþjónustu er meiri hjá einstaklingum með langvinna verki en þeirra sem ekki eru með verki. Notkun á heilbrigðisþjónustu tengist útbreiðslu og mynstri verkjanna en ekki staðsetningu.

  

Helga Lárusdóttir^1,2, Helga Sævarsdóttir^1,2, Laufey Steingrímsdóttir¹, Ludvig Guðmundsson³, Eiríkur Örn Arnarson^1,4

¹Háskóla Íslands, ²Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins, ³Reykjalundi, ⁴sálfræðiþjónustu geðsviðs Landspítala

helga.saevarsdottir@heilsugaeslan.is

Inngangur: Eitt alvarlegasta lýðheilsuvandamál heimsins er offita og algengi hennar hefur aukist undanfarna áratugi. Offita hefur áhrif á líkamlega og andlega heilsu og eykur dánartíðni. Skortur er á meðferðarúrræðum fyrir of feita einstaklinga, sem skila viðunandi langtíma árangri.

Efniviður og aðferðir: Markmið rannsóknar var að skipuleggja og forprófa 15 vikna námskeið, byggt á hugrænni atferlismeðferð (HAM) og þjálfun svengdarvitundar (Appetite Awareness training, AAT) fyrir konur í yfirvigt og rannsaka áhrif þess á andlega og líkamlega heilsu þátttakenda. Rannsókn var íhlutandi víxlrannsókn og áhrif íhlutunar metin í tveimur hópum A og B. Hópur B var til samanburðar meðan hópur A sótti námskeiðið. Í þægindaúrtaki voru 20 konur á aldrinum 19-44 ára, líkamsþyngdarstuðull (LÞS) á bilinu 30-39,9 kg/m² og var þeim skipt af handahófi í tvo hópa. Árangur var metinn fyrir, á meðan og eftir íhlutun og við sex og 12 mánaða eftirfylgd. Mælingar voru gerðar á þyngd, líkamsþyngdarstuðli, fituhlutfalli, fituþyngd, blóðþrýstingi, kólesteróli, þríglýseríði, háþéttni fitupróteini, glúkósa, langtímablóðsykri (HbA1c), serum járni og 25 (OH)D. Einnig voru metin lífsgæði (SF-36 og OP), þunglyndis- (BDI-II) og kvíðaeinkenni (BAI) og aflað upplýsinga um lýðfræðilegar breytur. Ánægja með námskeið var metin í lok þeirra.

Niðurstöður: Þátttakendur léttust marktækt (P=0,001), LÞS (P=0,001) um 4,18 kg og gildi D-vítamíns (P=0,005) hækkuðu í kjölfar námskeiðs. Þunglyndis- og kvíðaeinkenni fækkuðu marktækt (P=0,001 og 0,001) og lífsgæði jukust (P=0,01) á meðan námskeið stóðu. Árangur hélst við sex og 12 mánaða eftirfylgd.

Ályktanir: Námskeiðið „Njóttu þess að borða“ lofar góðu, sem ákjósanlegt úrræði fyrir konur í yfirvigt. Það virðist bæta andlega líðan og lífsgæði, auk jákvæð áhrif á D-vítamín gildi og þyngd.

 

Hanna Kristín Guðjónsdóttir¹, Elín Hafsteinsdóttir^1,2, Ásta Thoroddsen^1,2

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²Landspítala

hannakgu@landspitali.is

Inngangur: Endurinnlagnir eru um helmingur allra innlagna á sjúkrahús og eru um 60% af kostnaði heilbrigðiskerfisins. Greina þarf ástæður/áhættuþætti endurinnlagna til að fyrirbyggja þær. Tilgangur rannsóknar var að: 1. Nota tölfræðilega gæðastýringu fyrir gæðavísinn endurinnlagnir. 2. Kanna hvort gögn um innlagða sjúklinga á sjúkrahús hafi forspárgildi um endurinnlagnir.

Efniviður og aðferðir: Afturvirk lýsandi fylgnirannsókn á gögnum inniliggjandi sjúklinga >18 ára á Landspítala á: 1) sérgreinum lyf- og skurðlækninga árin 2008, 2009 og 2010 (N₁=47.513) og 2) sérgreinum almennra- og þvagfæraskurðlækninga og meltinga- og nýrnalækninga 2011/2012 og voru endurinnlagðir eða ekki <30 daga frá útskrift (N₂=439).

Niðurstöður: Endurinnlagnir voru 5,7% á skurð- og lyflækningasviðum Landpítala árið 2008 og 6,9% 2010. Stýririt tölfræðilegrar gæðastýringar fangar breytingar á endurinnlagnartíðni einstakra sérgreina og varpar sýn á þær breytingar. Tíðni endurinnlagna 2011/2012 var 15,4%. Endurinnlagnir kvenna/karla voru 18,9%/14,1% og hlutfall kvenna/karla var 60,3/39,7%. Endurinnlagnir voru algengastar hjá 40-49 ára (21,5%), fráskildum (29,6%) og höfuðborgarbúum (21,0%). Spá má fyrir um líkur sjúklinga á endurinnlögnum. Ef sjúklingar eru ekki hjúkrunarþyngdarflokkaðir (OR=2,432; p=0,001), eru fráskildir (OR=1,934; p=0,047) og búa á höfuðborgarsvæðinu (OR=1,852; p=0,024) eru líkur þeirra á endurinnlögn 41,3% samanborið við 7,5% ef sjúklingur er hjúkrunarþyngdarflokkaður á útskriftardegi, ekki fráskilinn og búsettur úti á landi.

Ályktanir: Tölfræðileg gæðastýring er hentugt verkfæri til að vakta gæði í heilbrigðisþjónustu og greina vandamál, en lagar þau ekki. Greind voru ýmis einkenni og áhættuþættir endurinnlagðra sjúklinga. Samhljómur er með sumum rannsóknum á endurinnlögnum en frábrugðinn öðrum.

  

Guðrún Þengilsdóttir^1,2, Helga Garðarsdóttir^3,4, Anna B. Almarsdóttir^1,2, Chris B. McClure^5,6, Eibert R. Heerdink^3,4

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Rannsóknastofnun um lyfjamál HÍ, ³Div Pharmacoepidemiol & Clin Pharmacol, Dpt Pharmaceutical Sciences, Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences, Utrecht University, ⁴Dpt Clin Pharmacy, University Med Center Utrecht, ⁵Miðstöð í lýðheilsuvísindum HÍ, ⁶College of Public Health & Human Sciences, Oregon State University, BNA

gth2@hi.is

Inngangur: Þann 1.3.2009 var afnumin sú regla að einungis mætti afgreiða eins mánaðar skammt af sérhæfðum serótónín endurupptökuhemlum (SSRI). Markmið rannsóknarinnar var að meta áhrif breytingarinnar á nýgengi og tíðni þess að leysa einungis út einn lyfseðil meðal nýrra notenda þunglyndislyfja.

Efniviður og aðferðir: Upplýsingar voru sóttar í lyfjagagnagrunn Landlæknisembættisins um alla 18-69 ára einstaklinga sem hófu meðferð á þunglyndislyfjum frá 1.3.2006 til 28.2.2010. Rannsóknarþýðinu var skipt í fjögur 12 mánaða tímabil, þrjú samanburðartímabil (2006, 2007 og 2008) og eitt íhlutunartímabil (2009). Nýgengitíðni (fyrir 1.000) eftir aldri, kyni og tegund þunglyndislyfja var mæld og borin saman með nýgengistíðnihlutföll (incidence rate ratios, IRR) með 95% öryggisbilum. Prósentuhlutfall nýrra notenda sem leystu einungis út einn lyfseðil var mælt í hverju tímabili eftir aldri, kyni og tegund þunglyndislyfja og fjölþátta aðhvarfsgreining var notuð til að meta odds ratios (OR) fyrir að leysa einungis út einn lyfseðil.

Niðurstöður: Heildarnýgengistíðni lækkaði úr 33,10 í 28,71 á 1.000 (IRR 0,87; 0,78-0,79) milli 2006 og 2009 en nýgengistíðni SSRI breyttist ekki. Nýgengistíðni þess að afgreiða þriggja mánaða skammt jókst úr 5,49 í 13,82 á 1.000 frá 2006-2009 (IRR 2,05; 1,87-2,24). Heildarhlutfall þeirra sem leystu einungis út einn lyfseðil jókst úr 33,3% í 36,2% (OR 1,13; 1,02-1,25) frá 2006-2009, en úr 30,0% í 34,1% (OR 1,19; 1,06-1,33) fyrir SSRI á sama tímabili.

Ályktanir: Breyting á greiðsluþátttöku virðist ekki hafa haft áhrif á nýgengistíðni. Hins vegar hækkaði hlutfall þeirra sem leystu einungis út einn lyfseðil, sem gæti leitt til aukinnar lyfjasóunar. Skynsamlegra væri út frá klínísku sjónarhorni að hefja meðferð á þunglyndislyfjum á minni skammti, sem gefur kost á tíðari eftirfylgni.

 

Elías Sæbjörn Eyþórsson¹, Magnús Gottfreðsson^1,2, Tinna Laufey Ásgeirsdóttir³

¹Læknadeild HÍ, ²smitsjúkdómadeild Landspítala, ³hagfræðideild HÍ

ese10@hi.is

Inngangur: Frá árinu 2007 hefur fjöldi HIV-smita aukist meðal sprautufíkla á Íslandi og síðastliðin tvö ár hafa þeir verið tæplega helmingur allra nýgreindra. Markmið rannsóknarinnar var að meta hvort nálaskiptiþjónusta væri kostnaðarhagkvæm sem forvörn gegn útbreiðslu HIV meðal sprautufíkla á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Kostnaðarnytjagreining var gerð út frá samfélagslegu sjónarhorni. Verðlagsár greiningarinnar er 2011 og við núvirðingu var miðað við 3% afvöxtunarstuðul. Borið var saman 10 ára tímabil (2011-2020) með og án nálaskiptiþjónustu. Kostnaðarnytjahlutfallið var reiknað út frá kostnaði á hvert lífsgæðavegið lífár. Næmisgreining var gerð á öllum helstu forsendum.

Niðurstöður: Kostnaður samfélagsins vegna HIV-smita meðal sprautufíkla á tímabilinu 2011-2020 var metinn vera 1.062.608.598 kr. án nálaskiptiþjónustu en 1.087.080.804 kr. með nálaskiptiþjónustu. Umframkostnaður vegna nálaskiptiþjónustu var því 24.472.207 kr. Með nálaskiptiþjónustu var hægt að koma í veg fyrir 4,53 HIV-smit og bjarga 7,39 lífsgæðavegnum lífárum á tímabilinu. Kostnaður vegna hvers aukalegs lífsgæðavegins lífárs var 3.313.572 kr.

Ályktanir: Samkvæmt viðmiði Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar er aðgerð kostnaðarhagkvæm ef hún skilar einu lífsgæðavegnu lífári undir þrefaldri vergri landsframleiðslu á einstakling. Árið 2011 var þreföld verg landsframleiðsla á Íslandi 15.329.757 kr. Næmisgreining á helstu forsendum skilaði kostnaði innan þessara marka. Niðurstöður rannsóknarinnar benda því til þess að nálaskiptiþjónusta sé kostnaðarhagkvæm forvörn gegn útbreiðslu HIV-meðal sprautufíkla á Íslandi.

  

Kristín Þórarinsdóttir^1,2, Kristín Björnsdóttir¹, Jón Haukur Ingimundarson^3,4

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²heilbrigðisvísindasviði HA, ³félagsvísindadeild HA, ⁴Stofnun Vilhjálms Stefánssonar

kristin@unak.is

Inngangur:Heilsufarstengda sjálfsmatið er starfsaðferð sem þróuð var af doktorsnemandanum og byggt á gagnreyndri þekkingu. Matið er notað innan þriggja heilbrigðisstofnana á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Meginmarkmið rannsóknarinnar eru að þróa þekkingu um hvernig notkun heilsufarstengds sjálfsmats mótar þátttöku sjúklinga með langvinna verki í endurhæfingu og hjálpar þeim til að öðlast vellíðan og takast á við erfiðleika í daglegu lífi. Rannsóknin var byggð á hugmyndafræði notendamiðaðrar nálgunar
(person/client/user/patient-centred care) og kenninga um eðli umönnunar (logic of care) sem endurspeglast í starfsháttum fagstétta. Rannsóknaraðferðin er etnógrafísk þar sem rannsakandi fylgdist með því hvernig sjálfsmatið var notað í daglegu starfi. Rannsakandi dvaldi með þátttakendum í aðstæðum daglegs lífs, tók óformgerð og hálf-formgerð viðtöl (alls 62) og skoðaði venjur, gildismat og siði á vinnustaðnum. Þátttakendur voru 14 sjúklingar með langvinna verki, tveir læknar, fimm hjúkrunarfræðingar, fimm sjúkraliðar, tveir iðjuþjálfar, þrír sjúkraþjálfar og einn félagsráðgjafi. Gagnasöfnun stóð yfir í 18 mánuði, með fjórum eins mánaðar hléum.

Niðurstöður: Fjölmargir þættir í endurhæfingunni endurspegluðu notendamiðaða nálgun. Sjálfsmatið varpaði ljósi á heilsufarsvandamál sjúklinganna og alvarleika þeirra, svo sem verki, þreytu, svefntruflanir og sálræn vandamál og notkun þess mótaði viðtöl hjúkrunarfræðinga við sjúklinga. Í athugun kom fram að hjúkrunarfræðingarnir höfðu þróað árangursríka samtalstækni til að vinna með sjálfsmatið. Hins vegar nýttist sjálfmatið ekki vel í þverfaglegu samstarfi.

Ályktanir: Sjálfsmatið mótaði samskipti hjúkrunarfræðinga og sjúklinga og auðveldaði notendamiðað heilsufarsmat en nýttist ekki vel í þverfaglegu samstarfi. Niðurstöður geta nýst við þróun sjálfsmatsins.

  

Sigrún Sigurðardóttir, Sigríður Halldórsdóttir, Sóley S. Bender

Háskólanum á Akureyri og Háskóla Íslands

sigrunsig@unak.is

Inngangur: Tilgangur rannsóknarinnar var að meta langtíma árangur Gæfusporanna, þverfaglegra meðferðarúrræða fyrir þolendur kynferðislegs ofbeldis í æsku. Gæfusporin voru þróunar- og uppbyggingarverkefni en ekki hafði áður verið boðið upp sambærileg úrræði á Íslandi fyrir þolendur kynferðislegs ofbeldis í æsku.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknaraðferðin er eigindleg, Vancouver-skólinn í fyrirbærafræði. Tekin voru viðtöl við 12 konur með sögu um kynferðislegt ofbeldi sem tóku þátt í Gæfusporunum, 10 vikna meðferð með jóga, líkamsvitund, sálfræðihóp, tjáningu, fræðslu, hreyfingu, djúpslökun, höfuðbeina- og spjaldbeinsmeðferð, svæða- og viðbragðsmeðferð, sálfræðiviðtölum, nuddi og heilsuráðgjöf. Viðtöl voru tekin við konurnar 12-15 mánuðum eftir að verkefninu lauk.

Niðurstöður: Allar konurnar voru í upphafi verkefnisins félagslega einangraðar, áttu við mjög flókin heilsufarsleg vandamál að stríða, þær voru með mjög brotna sjálfsmynd, treystu sér ekki í vinnu eða nám og hafði líðan þeirra veruleg áhrif á fjölskyldu þeirra og lífsgæði. Jákvæðan árangur mátti sjá varðandi alla þessa þætti hjá flest öllum konunum 12-15 mánuðum eftir að verkefninu lauk. Allar konurnar nema ein voru komnar með aukna starfsgetu eftir verkefnið og eru komnar í vinnu, nám eða áframhaldandi starfsendurhæfingu.

Ályktanir: Með því að byggja einstakling markvisst upp eftir áföll, sem kynferðislegt ofbeldi er, með heildrænum þverfaglegum meðferðarúrræðum næst árangur er lýtur að einstaklingnum en einnig hans nánasta umhverfi og samfélaginu í heild. Það skiptir máli fyrir heilsufar, andlega líðan, félagsleg tengsl og virkni einstaklingsins. Sterk áfallastreitueinkenna í upphafi gefur til kynna mikilvægi þess að meta slík einkenni hjá þeim sem hafa orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi.

 

Sigríður Jónsdóttir¹, Eman Hamza², Jozef Janda², Benjamin Wizel³, Eliane Marti², Vilhjálmur Svansson¹, Sigurbjörg Þorsteinsdóttir¹

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum, ²dýrasjúkdómadeild Háskólans í Bern, Sviss, ³Intercell, Vín, Austurríki

sij9@hi.is

Inngangur: Sumarexem er ofnæmi í hrossum með framleiðslu á IgE mótefnum. Sjúkdómurinn orsakast af próteinum úr bitkirtlum smámýs (Culicoides spp.) en það lifir ekki á Íslandi. Íslenskir hestar sem fluttir eru út og eru útsettir fyrir smámýi fá sumarexem í allt að 50% tilfella. Við höfum framleitt og hreinsað ofnæmisvakana sem valda exeminu. Markmið rannsóknarinnar var að þróa ónæmismeðferð gegn sumarexemi. Borin er saman bólusetning á hestum, í húð og í eitla, með fjórum hreinsuðum ofnæmisvökum með Th1 stýrandi ónæmisglæði og án hans.

Efniviður og aðferðir: Tólf hestar voru bólusettir þrisvar sinnum með fjórum endurröðuðum ofnæmisvökum úr C. nucbeculosus framleiddum í E. coli og IC31Òglæði frá Intercell. Sex hestar voru sprautaðir í húð, með eða án glæðis og sex hestar í kjálkabarðseitla, með eða án glæðis. Hvítfrumur voru örvaðar in vitro fyrir mælingar á boðefnum og mótefni í sermi mæld í elísuprófi og ónæmisþrykki. Ofnæmi var prófað með súlfídoleukotrín losunarprófi og húðprófi.

Niðurstöður: Ekki sáust breytingar í blóðmynd né skaðleg áhrif á hrossin. Ofnæmisvaka-sérvirk IgG svörun var öflugust ef sprautað var í eitla með glæði. Framleiðsla á smámýs-sérvirku IgE jókst lítillega eftir þriðju bólusetningu en var mun lægri en hjá sumarexemshestum. Ekki fengust marktækar niðurstöður úr boðefnamælingum vegna bakgrunnsörvunar. Hestarnir voru neikvæðir í ofnæmisprófum.

Ályktanir: Bólusetning með próteinum í IC31® glæði í eitla og í húð á hestum ræsti ónæmissvar án aukaverkana og án marktækrar IgE framleiðslu. Betri svörun fékkst með því að sprauta í eitla en í húð og mun öflugra svar fékkst með því að nota glæðinn.

Þakkir: RANNÍS, Framleiðnisjóður landbúnaðarins, Rannsóknasjóður HÍ, Þróunarfjárframlag til hrossaræktar, VETSUISSE.

  

Bergljót Magnadóttir¹, Sigríður S. Auðunsdóttir¹, Sigríður Guðmundsdóttir¹, Valerie H. Maier², Sigrun Lange³, Birkir Þór Bragason¹

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum, ²líf- og umhverfisvísindadeild HÍ, ³Maternal and Fetal Medicine, University College London

bergmagn@hi.is

Inngangur: Þorsklirfur eru háðar meðfæddum (innate) ónæmisvörnum eingöngu í 10-12 vikur eftir klak og eru á sama tíma undir álagi vegna upphafs fæðutöku, mikils vaxtarhraða og myndbreytingar. Grunnþekking á ónæmiskerfi þorsklirfa er nauðsynleg við mat á áhrifum meðhöndlunar fyrir bætt sjúkdómsþol. Rannsóknir á samspili ónæmiskerfisins og fósturþroska eru mikilvægar þegar haft er í huga lykilhlutverk ónæmiskerfisins í samvægingu (homeostasis).

Efniviður og aðferðir: Þorsklirfur á mismunandi þroskastigi komu úr tveimur sýnatökum: 1. lirfur, 2-85 dögum eftir klak, festar í formalín, steyptar í paraffín og þunnsneiðar greindar með ónæmisvefjalitun með mótefnum gegn pentraxínum (í þorski (Gadus morhuaL.) CRP-PI og CRP-PII) og 2) lirfur, 0-27 dögum eftir klak, í RNAlaterr® fyrir magnbundna rauntíma PCR greiningu (RTqPCR) á tjáningu pentraxína og transferríns, þekkt bráðaprótín í ýmsum fisktegundum.

Niðurstöður: Munur var á tjáningu CRP-PI og CRP-PII í vefjum. Báðir þættir greindust snemma í lifur en 50 dögum eftir klak var CRP-PI svo til horfið en CRP- PII enn til staðar. CRP-PI en ekki CRP-PII sást í auga og heila 35 dögum eftir klak. CRP-II en ekki CRP-I greindist í goblet-frumum í innyflum. Miðað við genatjáningu við klak dró úr tjáningu CRP-PI og CRP-PII í fyrstu viku eftir klak en jókst aftur í þriðju og fjórðu viku. Tjáning transferríns var allt tímabilið hærri en við klak og í hámarki 15 dögum eftir klak. Í öllum tilfellum sást tímabundin lækkun á tjáningu þessara þriggja þátta á degi 17 þegar Artimiu (krabbadýr) var bætt í fóðrið.

Ályktanir: Þorska pentraxínin CRP-PI og CRP-PII sýndu mismunandi prótín- og genatjáningu á fyrstu vikum eftir klak. Transferrín, fremur en pentraxín, er líklegur heilsuvísir í lirfueldi. Öll meðhöndlun, þar með talin fóðurbreyting, hefur áhrif á ónæmiskerfið á fyrstu stigum lirfueldis.

  

Sigurbjörg Þorsteinsdóttir¹, Vilhjálmur Svansson¹, Sigríður Jónsdóttir¹, Lilja Þorsteinsdóttir¹, Sara Björk Stefánsdóttir¹, Sigríður Björnsdóttir², Christina Whimer³, Bettina Wagner³

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði á Keldum, ²Matvælastofnun, ³dýrasjúkdómadeild Cornell Háskóla, Íþöku, BNA

sibbath@hi.is

Inngangur: Sumarexem er ofnæmi í hestum, orsakað af ofnæmisvökum úr biti smámýs, (Culicoides spp.) sem lifir ekki á Íslandi. Tíðni sjúkdómsins er mun hærri í útfluttum hestum en íslenskum hestum fæddum erlendis. Umhverfisáhrif í móðurkviði og frumbernsku eru talin skipta sköpum fyrir hættuna á ofnæmi síðar á ævinni. Sumarexem í íslenskum hestum er kjörið til að bera saman dýr af sama erfðauppruna, útsett fyrir ofnæmisvökum á mismunandi þroskaskeiðum. Rannsaka á hvort sérvirk mótefni í broddmjólk mera sem bitnar hafa verið af smámýi veiti folöldum þeirra vörn gegn exemimu. Bornir verða saman þrír hópar sem eru; 1) útsettir fyrir smámýi eftir að ónæmiskerfið er þroskað, 2) útsettir frá köstun án þess að fá smámýssérvirk mótefni með broddmjólk, 3) útsettir frá köstun en fá smámýssérvirk mótefni með broddmjólk.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggir á þremur árgöngum af folöldum undan 15 merum og einum stóðhesti. Blóð er tekið reglulega úr folöldum og hryssum til einangrunar á hvítfrumum og sermi, og sýni úr broddmjólk. Tjáning ónæmissameinda, boðefna, efnaboða og mótefna er numin í flæðisjá, elísuprófum og histamínlosunarprófi.

Niðurstöður: Fyrsti árgangur fæddur á Keldum 2011 er enn á Íslandi og bíður útflutnings. Hryssurnar voru fluttar til Cornell í febrúar 2012 og fæddist næsti árgangur þar áður en mæður voru útsettar fyrir smámýi. Hryssurnar eru nú allar fylfullar og eignast þriðja árgang vorið 2013. Í júlí, fyrsta sumarið eftir útflutning sýndu nokkrar hryssur örlitla hækkun í smámýssérvirkri histamínlosun. Folöldin hér heima voru neikvæð, 4, 9 og 12 mánaða gömul. Folöldin sem fæddust í Cornell í vor voru neikvæð á degi 5 og 25 eftir köstun.

Ályktanir: Um er að ræða langtímarannsókn, en að minnsta kosti þrjú ár þurfa að líða frá fæðingu síðasta árgangsins þar til í ljós kemur hverjir fá exem.

 

Swechha Mainali Pokharel^1,2,3,4, Arna Stefánsdóttir^1,2,3,4, Arnór Víkingsson³, Jóna Freysdóttir^2,3,4, Ingibjörg Harðardóttir¹

¹Lífefna- og sameindalíffræðistofa og ²ónæmisfræðisvið læknadeildar, Lífvísindasetri HÍ, ³rannsóknastofu í gigtsjúkdómum og ⁴ónæmisfræðideild Landspítala

smp4@hi.is

Inngangur: Ómega-3 fjölómettaðar fitusýrur (FÓFS) hafa ónæmistemprandi áhrif og eru oft notaðar af sjúklingum með sjálfsofnæmi eða bólgusjúkdóma. Lítið er vitað um áhrif ómega-3 FÓFS á þroskun og ræsingu angafrumna (AF) og getu þeirra til að ræsa ósamgena T frumur. Markmið rannsóknarinnar var að ákvarða áhrif eikósapentaen sýru (EPA; ómega-3 FÓFS) og arakídon sýru (AA; ómega-6 FÓFS) á ræsingu AF og getu þeirra til að ræsa ósamgena T frumur.

Efniviður og aðferðir: Mónócýtar voru sérhæfðir í angafrumur án (K-AF) eða með EPA (EPA-AF) eða AA (AA-AF) til staðar síðustu 24 klst. AF voru síðan þroskaðar með bólguboðefnum og ræstar með lípópólýsakkaríði. Ræstar AF voru einnig ræktaðar með ósamgena CD4+ T frumum. Styrkur boðefna í æti var mældur með ELISA aðferð og tjáning yfirborðssameinda með frumuflæðisjá.

Niðurstöður: Lægra hlutfall af EPA-AF tjáðu ræsisameindirnar CD40, CD80, CD86, HLA-DR, CCR7, PD-1L og DC-SIGN samanborið við K-AF. AA-AF seyttu meira af IL-23 en EPA-AF eða K-AF og tilhneiging var til minni seytunar á IL-10 og IL-12p40 og meiri seytunar á IL-6 hjá EPA-AF og AA-AF miðað við K-AF. Ósamgena T frumur ræktaðar með EPA-AF eða AA-AF seyttu meira af IFN-γ og IL-17 en þær sem voru ræktaðar með K-AF. Enginn munur var á tjáningu T frumna á CD44, CD54, CD69, PD1, CTLA-4 og CD40L né í frumufjölgun þegar þær voru ræktaðar með AF sérhæfðum með eða án FÓFS.

Ályktanir: Þrátt fyrir að angafrumur, sem voru sérhæðar með EPA, tjáðu minna af ræsisameindum hafði það ekki áhrif á getu þeirra til að ræsa ósamgena T frumur. Aukin seyting EPA-AF og AA-AF á IL-6 og IL-23 (bara AA) gæti stýrt T frumunum í Th1/Th17 boðefnaseytingu.

 

Ása Bryndís Guðmundsdóttir¹, Ása Brynjólfsdóttir², Elín Soffía Ólafsdóttir¹, Sesselja Ómarsdóttir¹, Jóna Freysdóttir^3,4,5

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Bláa lóninu, ³rannsóknastofu í gigtsjúkdómum og ⁴ónæmisfræðideild Landspítala, ⁵læknadeild HÍ

abg3@hi.is

Inngangur: Kúlulaga blágrænþörungurinn Cyanobacterium aponinum er ríkjandi lífvera í jarðsjó Bláa lónsins. Psoriasis sjúklingar uppgötvuðu lækningamátt Bláa lónsins skömmu eftir myndun þess en sjúkdómurinn er talinn eiga rót sína í truflaðri starfsemi T frumna. Þrátt fyrir vinsældir lónsins er lítið vitað um ástæður lífvirkni þess. Markmið rannsóknarinnar var að kanna áhrif fjölsykra, sem blágrænþörungurinn seytir, á þroska angafrumna og getu þeirra til að ræsa ósamgena CD4+ T frumur.

Efniviður og aðferðir: Angafrumur sem sérhæfst höfðu in vitro úr mónócýtum úr mönnum voru þroskaðar með eða án utanfrumufjölsykra. Áhrif utanfrumufjölsykranna voru metin með því að mæla boðefnaseytun angafrumnanna með ELISA og tjáningu yfirborðssameinda þeirra í frumuflæðisjá. Þá voru angafrumur sem höfðu þroskast án eða í návist utanfrumufjölsykru settar í samrækt með ósamgena CD4+ T frumum og áhrifin á T frumurnar metin með því að mæla tjáningu innanfrumu- og yfirborðssameinda í frumuflæðisjá, boðefnaseytun með ELISA og frumufjölgun með 3H-tímidín upptöku.

Niðurstöður: Angafrumur sem höfðu þroskast í návist utanfrumufjölsykra í styrknum 100 µg/mL seyttu meira magni af IL-10 en angafrumur þroskaðar án utanfrumufjölsykra. Í samrækt T frumna og angafrumna, sem höfðu þroskast með utanfrumufjölsykrum, mældist einnig marktæk hækkun í IL-10 seytun samanborið við viðmið og það var tilhneiging til hærra hlutfalls af T frumum sem tjáðu Foxp3 og IL-10 en lægra hlutfalls af PD1+ T frumum.

Ályktanir: Utanfrumufjölsykrur sem blágrænþörungurinn C. aponinum seytir örva angafrumur til að seyta auknu magni af ónæmisbælandi boðefninu IL-10 og angafrumurnar ræsa ósamgena CD4+ T frumur í samrækt sem virðast sérhæfast í T bælifrumur (Treg).

Stefanía P. Bjarnarson^1,2, Hreinn Benónísson^1,2, Giuseppe Del Giudice³, Ingileif Jónsdóttir^1,2,4

¹Ónæmisfræðideild Landspítala, ²læknadeild HÍ, ³Novartis Vaccines & Diagnostics, Siena, Ítalíu, ⁴Íslenskri erfðagreiningu

stefbja@landspitali.is

Inngangur: Við höfum sýnt að endurbólusetning með hreinni pneumókokkafjölsykru (PPS) undir húð (s.c.) skerðir PPS-sértækt mótefnasvar, sem hefur myndast við frumbólusetningu með próteintengdu fjölsykrubóluefni (Pnc-TT), en ekki ef bólusett er um nefslímhúð (i.n). Markmið rannsóknarinnar var að meta langtímaáhrif endurbólusetninga með PPS á svörun fjölsykrusértækra B-minnisfrumna í milta, og ratvísi PPS-sértækra mótefnaseytandi frumna og viðhald í beinmerg (BM).

Efniviður og aðferðir: Nýburamýs (einnar viku) voru frumbólusettar s.c. eða i.n. með Pnc-TT og ónæmisglæðinum LT-K63 og endurbólusettar með PPS+LT-K63 eða saltvatni 16 dögum síðar. Miltu voru einangruð á sjöunda degi eftir endurbólusetningu og vefjasneiðar litaðar með PNA (kímmiðjur). Fjöldi IgG+ mótefnaseytandi frumna (AbSC), sem voru sértækar fyrir fjölsykru- eða próteinhluta bóluefnisins, var metinn í milta og beinmerg (BM) með ELISPOT 7, 23 og 39 dögum eftir endurbólusetningu.

Niðurstöður: Sjö dögum eftir endurbólusetningu voru virkar kímstöðvar flestar í músum sem voru endurbólusettar með PPS i.n. en fæstar í þeim sem fengu PPS s.c. Einnig var tíðni fjölsykrusértækra AbSCs í milta, en ekki í BM, marktækt lægri eftir endurbólusetningu með PPS s.c. en saltvatni s.c. eða PPS i.n. Sama sást á 23. og 39. degi, nema hvað þá greindust einnig marktækt færri fjölsykrusértækar AbSCs í BM eftir PPS s.c. endurbólusetningu miðað við saltvatn s.c. eða PPS i.n. Þessi fækkun AbSC endurspeglaðist í lægri styrk og sækni PPS-sértækra mótefna í sermi og minni verndarmætti gegn pneumókokkasýkingum.

Ályktanir: Endurbólusetning með hreinni fjölsykru undir húð eyðir til frambúðar fjölsykrusértækum minnisfrumum og mótefnaseytandi frumum sem hafa myndast við frumbólusetningu með próteintengdu fjölsykrubóluefni.

 

Andri Leó Lemarquis¹, Una Bjarnardóttir², Jóna Freysdóttir^1,2, Björn Rúnar Lúðvíksson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²ónæmisfræðideild Landspítala

all10@hi.is

Inngangur: Meinmyndun fjölda sjúkdóma er orsökuð af röskun á bæligetu ónæmiskerfisins. Aukinn áhugi er á hlutverki CD8+ T stýrifrumna (TSt) í því samhengi. Markmið rannsóknar er að meta hlut ósérhæfða ónæmiskerfisins í sérhæfingu CD8+ framkallaðra TSt (iTSt) og bæligetu þeirra.

Efniviður og aðferðir: Óþroskaðar manna CD8+ T-frumur skilgreindar sem CD25-CD45RA+ voru einangraðar úr einkjarna blóðfrumum og ræktaðar í fimm daga á anti-CD3 húðuðum plötum með anti-CD28, IL-2, TGF-b1 með og án IL-1b eða TNF-a. Til að meta bælivirkni frumnanna voru þær settar í ósamgena rækt með CFSE lituðum einkjarna blóðfrumum og Epstein-Barr súperantigen púlseruðum B-frumum (EBB). Sérhæfingarfærni óreyndra CD8+ T frumna í iTSt var metinn í samrækt við ósamgena þroskaðar angafrumur af stórkyrningsuppruna (mDC) með og án IL-2 og TGF- b1. Svipgerð iTSt var ákvörðuð með flæðifrumusjá. CD8+ iTSt svipgerð var skilgreind sem CD8+CD127-CD25highFoxP3+.

Niðurstöður: IL-1b og TNF-a hamla ekki sérhæfingu CD8+ iTSt (% sérhæfðra án IL-1b eða TNF-a =19,4 % vs með IL-1b =18,0% eða með TNF-a =17,15%; p = n.s.). Bólgumiðlarnir virðast þó hindra bæligetu þeirra (% frumuskiptinga, iTSt 15,2% vs iTSt með IL-1b 22,3%; p <0,05). Virkjun óþroskaðra CD8+ T frumna með ósamgena mDC leiddi til marktæks meiri sérhæfingar CD8+ iTSt (9,5%, p< 0,03). Sérhæfingin var aukinn ef í rækt var utanaðkomandi IL-2 og TGF-b1 (% CD8+ iTSt án IL-2/TGF-b =19,5% vs með =15,9%). Tjáning CD80 og CD86 yfirborðssameinda hjá angafrumum var auk þess markvert minni ef þær voru útsettar fyrir CD8+ iTSt.

Ályktanir: IL-1b og TNF-a virðast ekki hamla þroskun CD8+ iTSt svipgerðar. Starfhæfni CD8+ iTSt er þó skert af IL-1b og TNF-a. Örvun óþroskaðra CD8+ T frumna með ósamgena mDC virðist leiða til CD8+ TSt þroskunar.

  

Sólrún Rúnarsdóttir^1,4, Helga Bragadóttir^3,4, Helgi Þór Ingason², Snjólfur Ólafsson¹

¹Viðskiptafræðideild, ²iðnaðarverkfræði-, vélaverkfræði- og tölvunarfræðideild og ³hjúkrunarfræðideild HÍ, ⁴Landspítala

solrunr@landspitali.is

Inngangur: Gæði hjúkrunar skipta sköpum fyrir árangur þjónustunnar. Mikilvægt er að nýta þekkingu hjúkrunarfræðinga sem best í þágu sjúklinga á bráðamóttöku. Virðisaukandi vinna hjúkrunarfræðinga felur í sér vinnu sem mikilvægt er að hjúkrunarfræðingar sinni þar sem hún stuðlar að velferð sjúklinga. Virðissnauð vinna hjúkrunarfræðinga er vinna sem ekki þjónar hagsmunum sjúklinga beint eða er hreinlega sóun. Tilgangur þessa verkefnis var að varpa ljósi á virðisaukandi og virðissnauða vinnu hjúkrunarfræðinga á bráðamóttöku.

Efniviður og aðferðir: Gerð var bein vettvangsathugun á hjúkrunarfræðingum á bráðamóttöku Landspítala. Þátttakendum, sem voru reyndir hjúkrunarfræðingar, var fylgt eftir heilar 10 vaktir eða í samtals 80 klukkustundir og var gögnum um vinnu þeirra safnað í handtölvu og á stafrænt upptökutæki.

Niðurstöður: Samtals voru 77,35% af vinnutíma hjúkrunarfræðinga virðisaukandi og fór mestur tími þátttakenda í beina og óbeina umönnun sjúklinga eða 67,84% sem telst virðisaukandi fyrir sjúklinga. Þættir sem mældust títt og teljast til virðissnauðrar vinnu og nokkur tími fór í eru til dæmis að fylla út rannsóknarbeiðnir og að undirbúa rúmstæði. Vinna þátttakenda var títt rofin þar sem þeir þurftu að beina athyglinni að einhverju nýju, þeir voru mikið á ferðinni á milli staða innan deildarinnar og þurftu oft að sinna fjölverkavinnslu.

Ályktanir: Mestur hluti vinnutíma hjúkrunarfræðinga á bráðamóttöku fer í virðisaukandi vinnu, en þó er svigrúm til úrbóta þar sem greina má atriði sem draga úr virði vinnunnar. Mikilvægt er fyrir hjúkrunarfræðingana sjálfa, samstarfsfólk þeirra, stjórnendur og ráðamenn að átta sig á, viðurkenna og vinna með áhrifaþætti vinnunnar svo auka megi virði hennar og þar með gæði þjónustunnar og öryggi sjúklinga.

 

Sigrún Gunnarsdóttir, Helga Bragadóttir, Helgi Þór Ingason

Hjúkrunarfræðideild HÍ, Landspítala, tækni- og verkfræðideild HR

sigrungu@hi.is

Inngangur: Rannsóknir sýna að starfsfólk sjúkrahúsa býr við umtalsvert álag í starfi sem tengist til dæmis ómarkvissum samskiptum, skorti á upplýsingum og búnaði. Rannsóknum um starfsumhverfi á sjúkrahúsum hefur fjölgað en fáar rannsóknir veita innsýn í heildarmynd margra þátta sem hafa áhrif á vinnu og starfsgetu á sjúkrahúsi. Tvær yfirgripsmiklar rannsóknir með blandaðri aðferð varpa ljósi á vinnu og starfsumhverfi á háskólasjúkrahúsi.

Efniviður og aðferðir: Gögnum var aflað með stöðluðum mælitækjum og eigindlegum aðferðum. Í fyrri var gagna aflað með könnun og rýnihópum um viðhorf til starfsumhverfis og líðan í starfi og í seinni söfnuðu athugendur gögnum um vinnu og áhrifaþætti í gagnagrunn handtölvu og með athugasemdum. Þátttakendur voru hjúkrunarfræðingar, ljósmæður og sjúkraliðar.

Niðurstöður: Báðar rannsóknirnar sýna að eigindlegu niðurstöðurnar staðfesta niðurstöður megindlega hlutans um leið og þær varpa skýrara ljósi á aðra þætti í starfsumhverfi sem hafa áhrif á vinnu og starfsgetu. Í fyrri rannsókninni kom fram mikil starfsánægja þrátt fyrir vaxandi álag í starfi en rýnihópaviðtöl sýna að innri starfshvöt er þar mikilvægur áhrifaþáttur. Í seinni rannsókn sýndu staðlaðar mælingar að vinna þátttakenda einkenndist af tíðum truflunum og eigindleg gögn varpa ljósi á hvernig truflanir eiga sér stað.

Ályktanir: Niðurstöður sýna að með fjölbreyttum rannsóknaraðferðum má varpa ljósi á flókið samspil þátta í starfsumhverfi á sjúkrahúsi. Megindlegu niðurstöðurnar samrýmast rannsóknum erlendis og eigindlegi hlutinn varpar nýju ljósi á fyrirliggjandi þekkingu og veitir nýja innsýn í viðfangsefnið. Blandaðar rannsóknaraðferðir fela í sér mikilvæg tækifæri til að auka skilning á áhrifaþáttum í vinnuumhverfi og til að finna leiðir til úrbóta í skipulagi og stjórnun sjúkrahúsa sjúklingum og starfsfólki til hagsbóta.

 

Árún K. Sigurðardóttir, Gunnhildur H. Gunnlaugsdóttir, Brynja Ingadóttir

Háskólanum  á Akureyri, skurðlækningasviði Landspítala

arun@unak.is

Inngangur: Gerviliðaaðgerðir eru algengar og eru stórt inngrip fyrir sjúklinginn. Fræðsla í gegnum aðgerðaferlið gagnast sjúklingum en sjúklingar fá oft ekki þá fræðslu sem þeir vænta og fræðslan er ekki byggð á hugmyndafræði eflingar. Samband er á milli uppfylltra fræðsluþarfa og meiri heilsutengdra lífsgæða. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna hvernig væntingum sjúklinga, sem fara í gerviliðaaðgerð á mjöðm og hné, til fræðslu er mætt og tengslum þess við mat sjúklinga á heilsutengdum lífsgæðum.

Efniviður og aðferðir: Framvirk, lýsandi samanburðarrannsókn með þremur mælipunktum; tími 1) fyrir aðgerð og fyrir formlega fræðslu um aðgerðina; tími 2) við útskrift eftir aðgerð á sjúkrahúsinu, eftir formlega útskriftarfræðslu; tími 3) sex til sjö mánuðum eftir aðgerð. Úrtakið var sjúklingar sem fóru í skipulagðar gerviliðaaðgerðir frá janúar til nóvember 2010, á þeim þremur sjúkrahúsum á Íslandi sem framkvæma gerviliðaaðgerðir. Notuð voru þrjú mælitæki, eitt mælir væntingar sjúklinga til fræðslu, annað fengna fræðslu og það þriðja heilsutengd lífsgæði.

Niðurstöður: Á tíma 1 svöruðu 280 sjúklingar, á tíma 2 svöruðu 220 og á tíma 3 svöruðu 210 spurningalista. Meðalaldur var 65,4 ár og aldursbilið frá 37 til 87 ára. Meðallegutími var 6,6 dagar. Þátttakendur höfðu miklar væntingar til fræðslu en þeir fengu minni fræðslu en þeir væntu og munurinn eykst frá tíma 2 til tíma 3. Heilsutengd lífsgæði aukast frá því fyrir aðgerð til 6-7 mánaða eftir aðgerð. Fram kom marktækt samband á milli mats á heilsufari á tíma 3 og hversu vel væntingum um fræðslu var mætt.

Ályktanir: Það er ályktað að endurskoða þurfi innihald sjúklingafræðslu vegna gerviðliðaaðgerða á Ísland.

  

Helga Bragadóttir

Hjúkrunarfræðideild HÍ og Landspítala

helgabra@hi.is

Inngangur: Hjúkrunarfræðingar standa oft frammi fyrir óvæntum töfum og truflunum í vinnu sinni og þurfa að sinna ýmsu auk umönnunar sjúklinga. Viðbótarvinnuálag er það sem hjúkrunarfræðingar skynja þegar ætlast er til að þeir axli ófyrirséða viðbótarábyrgð um leið og þeir sinna fjölbreyttum skyldustörfum sínum innan þéttskipulagðra tímamarka. Tilgangur þessarar rannsóknar var að varpa ljósi á viðbótarvinnuálag hjá hjúkrunarfræðingum á kennslusjúkrahúsum á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Um lýsandi rannsókn var að ræða. Gögnum var safnað með spurningalista um viðbótarvinnuálag sem sett er fram í 28 staðhæfingum. Þátttakendur voru 277 klínískir hjúkrunarfræðingar á tveimur kennslusjúkrahúsum.

Niðurstöður: Yfir 80% þátttakenda voru sammála því að eftirfarandi atriði stuðluðu að viðbótarvinnuálagi hjá hjúkrunarfræðingum: áreiti í vinnuumhverfi; erfiðleikar við að framkvæma og forgangsraða fjölda verkefna innan tiltekinna tímamarka; lúi og þreyta; viðbótarábyrgð vegna leiðsagnar nema og nýrra hjúkrunarfræðinga; ónóg mönnun. Það sem hafði stuðlað að viðbótarvinnuálagi oft eða alltaf hjá flestum síðasta mánuðinn var: áreiti í vinnuumhverfi; erfiðleikar við að framkvæma og forgangsraða fjölda verkefna innan tiltekinna tímamarka; ónóg mönnun; ný eða breytt skráning sem stofnunin krefðist.

Ályktanir: Það sem helst stuðlar að viðbótarvinnuálagi hjá hjúkrunarfræðingum á kennslusjúkrahúsum lýtur að vinnuumhverfi, mönnun, leiðsögn nema og nýs starfsfólks og þreytu og lúa þátttakenda. Hjúkrunarfræðingar sjálfir og stjórnendur í heilbrigðisþjónustu þurfa að gera sér grein fyrir þessum áhrifaþáttum og taka tillit til þeirra við skipulag umhverfis og vinnu. Mikilvægt er að lágmarka viðbótarvinnuálag hjá hjúkrunarfræðingum svo að kraftar þeirra, þekking og tími nýtist sem best í umönnun sjúklinga.

  

Brynja Örlygsdóttir¹, Ragnheiður Ósk Erlendsdóttir², Sigrún Huld Hjartardóttir³, Urður Norðdahl³

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²þróunarstofa Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins, ³Lund University

brynjaor@hi.is

Inngangur: Undanfarið hefur verið rætt um vaxandi ofþyngd og offitu barna á Vesturlöndum. Á Íslandi mæla skólahjúkrunarfræðingar hæð og þyngd skólabarna, til að reikna líkamsþyngdartuðul (LÞS) og fylgjast með hvernig börnin fylgja vaxtarkúrfu. Hins vegar er minna vitað um það hvernig skólahjúkrunarfræðingar hér á landi sinna börnum yfir kjörþyngd, þó vitað sé að foreldrar þessara barna óska eftir auknu samstarfi við skólahjúkrunarfræðinga. Tilgangur rannsóknarinnar var tvíþættur:1) að lýsa faraldsfræði LÞS skólabarna í fyrsta, fjórða, sjöunda og níunda bekk, frá skólaárinu 2003/4 til 2011/12; og 2) að skoða verklag íslenskra skólahjúkrunarfræðinga í samskiptum við börn yfir kjörþyngd og foreldra þeirra.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin var megindleg, lýsandi og gagnasöfnun tvíþætt:1) gögn um líkamsþyngdartuðul voru fengin úr rafrænum gagnagrunni heilsuverndar skólabarna á höfuðborgarsvæðinu skólaárið 2003/4 til 2011/12 og 2) rafrænn spurningalisti (Minnesota School Nurse Survey), um verklag skólahjúkrunarfræðinga, var sendur til allra skólahjúkrunarfræðinga á landinu vorið 2011.

Niðurstöður: Árið 2008 reyndust flest börn vera yfir kjörþyngd eða 22,5% hjá báðum kynjum. Fjöldinn var nokkuð stöðugur þessi níu ár, en tíðni of feitra barna sveiflaðist nokkuð. Í yngri bekkjunum voru fleiri stúlkur yfir kjörþyngd, en drengir í efri bekkjum. Rúmlega 60% skólahjúkrunarfræðinganna höfðu oft/stundum veitt barni ráðgjöf vegna þess að þyngd var áhyggjuefni og haft samband við foreldra. Af hjúkrunarfræðingum höfðu 56,6% oft/stundum reglulegt eftirlit með þyngd barnanna.

Ályktanir: Ofþyngd/offita barna hefur ekki aukist síðastliðin níu ár, líkt og áratugina á undan. Margir skólahjúkrunarfræðingar beita íhlutun þegar börn eru yfir kjörþyngd. Hins vegar eru tækifæri heilbrigðisþjónustunnar fólgin í samræmdri íhlutun byggðri á árangursríkum aðgerðum.

 

Helgi Þór Ingason¹, Helga Bragadóttir²^,3, Sigrún Gunnarsdóttir²

¹Tækni- og verkfræðideild HR, ²hjúkrunarfræðideild HÍ, ³Landspítala

helgithor@ru.is

Inngangur: Tilgangur rannsóknar var að skoða hvernig rannsóknir á vinnu og starfsumhverfi á háskólasjúkrahúsi skila þekkingu sem nýtist við gerð forsagnar fyrir nýtt sjúkrahús.

Efniviður og aðferðir: Rannsókn á vinnu- og starfsumhverfi fór fram með blandaðri aðferð þar sem megindlegum og eigindlegum gögnum var safnað með stöðluðum mælitækjum og viðtölum. Úttekt á hvernig staðið var að hagnýtingu þessara niðurstaðna fór fram með viðtölum og með því að skoða skilagögn frá hönnunarteymi háskólasjúkrahúss.

Niðurstöður: Rýnihópavinna hefur skilað miklum upplýsingum sem nýttar hafa verið í forhönnun. Upplýsingar úr rannsókn á vinnu og vinnuumhverfi eru af öðrum meiði og þær komu sem viðbót inn í forsagnarvinnu hönnunarteymisins. Dæmi eru mælingar á gönguleiðum og genginni vegalengd starfsmanna á vöktum, en þær voru nýttar við að setja fram fyrirkomulag rýma á nýjum deildum. Annað dæmi er að upplýsingar um tíðar ferðir starfsfólks við að sækja vatn fyrir starfsmenn höfðu áhrif á staðsetningu vatnspósta.

Ályktanir: Bygging á nýju háskólasjúkrahúsi er stórt og umfangsmikið verkefni. Mikið er í húfi að vel takist til og að mannvirkið uppfylli þarfir í nútíð og framtíð. Því er nauðsynlegt að vanda til verka í undirbúningi og þarfagreiningu og meðal annars tryggja að niðurstöður úr rannsóknum á vinnu og vinnuumhverfi hjúkrunarstarfsfólks nýtist við skilgreiningu og áætlanagerð í verkefninu.

 

Andri S. Björnsson¹, Nicholas J. Sibrava², Courtney Beard², Ethan Moitra², Risa B. Weisberg^2,3, Martin B. Keller²

¹Sálfræðideild HÍ, ²Dpt of Psychiatry and Human Behavior og ³Dpt of Family Medicine, Warren Alpert Medical School of Brown University

asb@hi.is

Inngangur: Kvíðaraskanir eru mjög algengar og hafa margvísleg skaðleg áhrif á líf fólks. Það er skortur á vönduðum langtímarannsóknum á þessu sviði og sérstaklega meðal minnihlutahópa.

Efniviður og aðferðir: Hér segir frá langtímarannsókninni Harvard/Brown Anxiety Research Project (HARP). Í þessum hluta rannsóknarinnar voru þátttakendur 87 Bandaríkjamenn af rómönskum (latino) uppruna með almenna kvíðaröskun (generalized anxiety disorder), félagsfælni (social anxiety disorder) og/eða felmtursröskun (panic disorder). Þjálfað matsfólk beitti klínískum viðtölum til að greina kvíðaraskanir og aðrar geðraskanir samkvæmt greiningalykli ameríska geðlæknafélagsins (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) og meta lífsgæði og ýmsa aðra þætti. Þátttakendum er fylgt eftir í fimm ár með árlegum viðtölum og segir hér frá ferli þessara kvíðaraskana fyrstu tvö árin í rannsókninni. Kaplan-Meier greiningu á afkomugildum (survival analyses) var beitt.

Niðurstöður: Það voru 0,15 líkur á því að þátttakendur með almenna kvíðaröskun hlytu fullan bata (recovery), 0,05 líkur á því að þátttakendur með félagsfælni hlytu bata og loks 0,11 líkur á því að þátttakendur með felmtursröskun hlytu bata.

Ályktanir: Niðurstöðurnar gáfu til kynna að kvíðaraskanir séu langvinnari meðal fólks af rómönskum uppruna í samanburði við úrtök sem einkennast af Bandaríkjamönnum af norður-evrópskum uppruna.

 

Rannveig Björk Gylfadóttir¹, Sigríður Gunnarsdóttir²

¹Ljósið, endurhæfingar- og stuðningsmiðstöð, Heilsugæslunni Akranesi, ²hjúkrunarfræðideild HÍ, Landspítala

rannveig@ljosid.is

Inngangur: Einstaklingum sem greinast með krabbamein og ljúka krabbameinsmeðferð fjölgar sífellt. Þeir búa oft við langtímaafleiðingar þess, þar á meðal krabbameinstengda þreytu. Þreytan hefur hins vegar lítið verið rannsökuð og fáar sálfélagslegar meðferðar- og endurhæfingarleiðir verið í boði til þess að draga úr afleiðingum þreytu.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru sex konur, meðalaldur 55 ár, sem höfðu fengið brjóstakrabbamein, lokið meðferð fyrir tveimur árum að meðaltali og voru metnar með þreytu. Konurnar fengu klukkutíma sérhannaða ráðgjafameðferð veitta af hjúkrunarfræðingi, tvisvar í viku, í sex skipti alls. Ályktanir voru dregnar um fýsileika meðferðar út frá framkvæmd rannsóknar, niðurstöðum úr spurningalistunum sem unnið var úr með lýsandi hætti með samanburði gagna og nótum rannsakanda.

Niðurstöður: Niðurstöður verkefnisins benda til þess að meðferðin sé fýsileg. Konunum fannst meðferðin oftast hjálpa sér mikið við að takast á við þreytu og gáfu henni 9,5 stig af 10. Vísbendingar voru um betri líðan kvennanna eftir meðferðina. Áhrifastærð (effect size) meðferðar á þreytu mældist mikil, meiri á þreytukvarða Piper, d=2 en á númera-kvarða, d=1,3. Áhrifastærð á vanlíðan á vanlíðanarkvarðanum mældist líka mikil, d=1,3. Áhrifastærð á einkenni þunglyndis og kvíða mæld með HADS-S mælitækinu var mikil á þunglyndi, d=0,8 en lítil á kvíða, d=0,3.

Ályktanir: Niðurstöðurnar sýndu áhrifastærðir sem gefa vísbendingu um að inngripið geti nýst við þróun meðferðar í klínísku starfi og til framtíðarrannsókna með stærra úrtaki.

 

Arna Hauksdóttir¹, Hanne Krage Carlsen¹, Unnur Valdimarsdóttir¹, Guðrún Pétursdóttir²

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum HÍ, ²Stofnun Sæmundar fróða HÍ

arnah@hi.is

Inngangur: Að upplifa eldgos í návígi getur haft langvarandi áhrif á heilsu manna. Þekking á þessu sviði takmörkuð, sérstaklega á áhrifum á sálræna líðan, þar sem eldgos verða sjaldan í löndum með sterka innviði sem geta staðið að ítarlegum rannsóknum. Í kjölf ar eldgossins í Eyjafjallajökli vorið 2010 voru rannsökuð áhrif þess á andlega heilsu og þau greind eftir búsetu, bakgrunni og upplifun einstaklinganna.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin tók til 1615 íbúa á Suðurlandi og 697 Skagafirðinga (samanburðarhópur) sem svöruðu spurningalista á pappír eða rafrænt haustið 2010. Spurningalistinn innihélt ýmsar mælingar á sálrænni líðan auk spurninga um líkamleg einkenni og sérstakra spurninga um upplifun á eldgosinu.

Niðurstöður: Svör bárust frá 71% eldgosahópsins og 73% samanburðarhópsins. Þeim sem upplifað höfðu eldgosið reyndist hættara við andlegri vanlíðan (OR 1,3; CI 1,0-1,7) en hvorki svefnleysi (OR 0,8; CI 0,6-1,0) né inntöku svefn- eða geðlyfja (OR 0,8; CI 0,6-1,1). Þegar eldgosahópurinn var skoðaðar sérstaklega með tilliti til búsetu, kom í ljós að þeir sem næst bjuggu voru líklegri til að eiga við svefnvandamál að stríða (OR 2,8; CI 1,3-,9) og taka inn geð- eða svefnlyf (OR 2,8; CI 1,3-6,3), borið saman við þá sem fjær bjuggu. Niðurstöður sýndu einnig að um helmingur hafði sótt íbúafundi til upplýsinga og stuðnings og 62% þóttu afleiðingar eldgossins ekki eins neikvæðar og við var að búast. Ennfremur kom í ljós að þeir sem höfðu orðið fyrir eignatjóni í kjölfar eldgossins áttu við meiri vanlíðan að stríða en þeir sem ekki höfðu orðið fyrir eignatjóni.

Ályktanir: Niðurstöður sýna að afmarkaður hópur getur átt á hættu sálrænan heilsufarsbrest eftir álag af þessu tagi. Frekari rannsóknir þurfa að beinast að þeim hópi með áherslu á stuðning og eftirfylgni.

  

Ragnhildur Guðmundsdóttir¹, Christina Hultman², Unnur A. Valdimarsdóttir^1,3

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum HÍ, ²Dpt of Medical Epidemiology and Biostatistics, Karolinska Institutet, Stokkhólmi, ³Dpt of Epidemiology, Harvard School of Public Health, Boston, BNA

rag16@hi.is

Inngangur: Náttúruhamfarir geta haft langtímaáhrif á geðheilsu eftirlifenda. Sænsk yfirvöld buðu öllum sænskum eftirlifendum tsunami-flóðbylgjunnar í Asíu 2004 að heimsækja hamfarasvæðin ári síðar. Könnuð voru einkenni og geðheilsa sænskra eftirlifenda sem fóru tilbaka til hamfarasvæðanna og eftirlifenda sem fóru ekki.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin byggir á hópi 10.116 sænskra eftirlifenda tsunami-flóðbylgjunnar 2004 sem komu heim til Svíþjóðar á fyrstu þremur vikunum eftir hamfarirnar. Alls svöruðu 4.932 (49%) spurningalista 14 mánuðum síðar. Þátttakendur voru spurðir hvort þeir hefðu farið til baka til hamfarasvæðanna, einnig um bakgrunnsþætti, útsetningu fyrir áfalli, áfallastreitueinkenni og geðheilsu 14 mánuðum eftir heimkomu.

Niðurstöður: Alls fóru 1.264 (26%) eftirlifendur til baka til hamfarasvæðanna. Þeir voru líklegri til að vera karlmenn, 40 ára og eldri, með grunnmenntun. Einnig að hafa misst ástvin, verið sjálfir eða átt ástvin á spítala á hamfarasvæðum, verið á Khao Lak eða Phuket-strönd, fengið stuðning á hamfarasvæðum og unnið sjálfboðastarf á hamfarasvæðum. Enginn munur fannst á brottflutningstíma og áfallasögu milli eftirlifenda sem fóru og fóru ekki. Endurkoma á hamfarasvæði var hvorki tengd hærri áhættu á áfallastreitueinkennum (leiðrétt líkindahlutfall 1,2; 95% öryggisbil 1,0-1,4) né lakari geðheilsu (leiðrétt líkindahlutfall 1,1; 95% öryggisbil 0,9-1,3) 14 mánuðum eftir hamfarirnar.

Ályktanir: Sænskir eftirlifendur tsunami-flóðbylgjunnar sem fóru til baka til hamfarasvæða ári síðar skýrðu frá alvarlegri útsetningu fyrir áfalli samanborið við eftirlifendur sem fóru ekki. Eftir leiðréttingu fyrir útsetningu fyrir áfalli fannst enginn munur á áfallastreitueinkennum eða geðheilsu milli eftirlifenda sem fóru til baka og eftirlifenda sem fóru ekki til baka.

 

Sigrún Sigurðardóttir, Sigríður Halldórsdóttir, Sóley S. Bender

Háskólanum á Akureyri, Háskóla Íslands

sigrunsig@unak.is

Inngangur: Rannsóknir sýna að kynferðislegt ofbeldi í bernsku getur haft mjög víðtækar og alvarlegar afleiðingar fyrir heilsufar og aukin hætta er á flókinni áfallastreituröskun. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna heilsufar konu sem varð fyrir ítrekuðu kynferðislegu ofbeldi í æsku af hendi fimm nákominna aðila frá tveggja til þriggja ára aldri og fram á fullorðinsár, hún er í dag um fertugt. Hún varð einnig fyrir andlegu ofbeldi og einelti í æsku og á fullorðinsárum.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknaraðferðin er eigindleg tilfellarannsókn, Vancouver-skólinn í fyrirbærafræði sem ætlað er að auka þekkingu og dýpka skilning á tilteknum mannlegum fyrirbærum í þeim tilgangi að bæta mannlega þjónustu eins og heilbrigðisþjónustuna. Tekin voru sex formleg viðtöl við eina konu og fleiri óformleg á þriggja mánaða tímabili.

Niðurstöður: Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að kynferðislegt ofbeldi í bernsku getur haft mjög alvarleg og niðurbrjótandi áhrif fyrir heilsufar og valdið alvarlegum og „óútskýranlegum“ líkamlegum einkennum. Niðurstöðunum er skipt í þrjú meginþemu: a) Sagan hennar, endurtekin áföll og andlegt niðurbrot; b) Niðurbrot líkamans, sálvefræn einkenni; c) Niðurbrot konunnar, móðurlífið.

Ályktanir: Kynferðislegt ofbeldi í æsku er mjög alvarlegur áhættuþáttur fyrir flókin heilsufarsvandamál og áfallastreituröskun. Efla þarf þekkingu heilbrigðisstarfsfólks á slíkum einkennum til að geta brugðist við með viðeigandi meðferðarúrræðum.

 

Rúnar Vilhjálmsson

Hjúkrunarfræðideild HÍ

runarv@hi.is

Inngangur: Rannsóknir hafa leitt í ljós margvíslegar langvinnar afleiðingar kynferðisofbeldis í æsku. Slíkt ofbeldi hefur verið tengt ýmiss konar erfiðleikum og vanlíðan fram á fullorðinsaldur. Tilgangur rannsóknarinnar var að athuga hvort reynsla af kynferðislegri áreitni og kynferðisofbeldi fyrir 16 ára aldur hefði áhrif á álagsþætti og sálræna vanlíðan á fullorðinsaldri.

Efniviður og aðferðir: Landskönnun Heilbrigði og aðstæður Íslendinga I byggði á slembiúrtaki 18-75 ára Íslendinga (N=1532, heimtur 60%). Svarendur voru spurðir hvort þeir hefðu orðið fyrir alvarlegum neikvæðum atburði eða búið við erfiðar aðstæður fyrir 16 ára aldur. Unnið var úr svörum þeirra sem nefndu sérstaklega kynferðislega áreitni og kynferðisofbeldi (nauðgun eða kynferðislega misnotkun).

Niðurstöður: Þeir sem orðið höfðu fyrir kynferðislegri áreitni eða kynferðisofbeldi í æsku upplifðu meiri kvíða, þunglyndi og reiði á fullorðinsaldri. Þá kom í ljós að kynferðisleg áreitni og kynferðisofbeldi í æsku tengdist ýmiss konar langvinnum erfiðleikum á fullorðinsárum, auk þess sem kynferðisofbeldið tengdist öðrum neikvæðum lífsviðburðum síðar á ævinni. Loks kom í ljós að kynferðisleg áreitni og sérstaklega kynferðisofbeldi í æsku tengdist kvíða, þunglyndi og reiði á fullorðinsaldri, þótt tekið væri tillit til erfiðleika og áfalla síðastliðna 12 mánuði.

Ályktanir: Niðurstöðurnar gefa vísbendingar um að kynferðisofbeldi í æsku hafi bein áhrif á sálræna vanlíðan á fullorðinsaldri og einnig óbein áhrif með því að stuðla að neikvæðum atburðum og langvinnum erfiðleikum, sem einnig hafa áhrif á vanlíðanina. Armur kynferðisofbeldis í æsku er langur og hefur margvísleg neikvæð áhrif á aðstæður og líðan einstaklinga fram á fullorðinsaldur. Miklu skiptir að leita færra leiða til að vinna gegn kynferðilegri áreitni og kynferðisofbeldi.

 

Rut Skúladóttir¹, Martin Ingi Sigurðsson², Haukur Hjaltason^1,3, Tómas Guðbjartsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²hjarta- og lungnaskurðdeild og ³taugadeild Landspítala

rus2@hi.is

Inngangur: Heilaæðaáföll er alvarlegur fylgikvilli opinna hjartaskurðaðgerða sem skerðir lifun og lífsgæði sjúklinga. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna tíðni og áhættuþætti heilaæðaáfalla í kjölfar aðgerðanna.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á 876 sjúklingum sem gengust undir opna hjartaskurðaðgerð á Landspítala 2002-2006. Sjúklingunum var skipt í tvo hópa; þá sem fengu heilaæðaáfall (n=20) og viðmiðunarhóp (n=856). Heilaæðaáfall var skilgreint sem heilaslag með einkennum sem stóðu yfir í >24 klst eða skammvinna heilablóðþurrð (<24 klst). Hóparnir voru bornir saman með tilliti til fylgikvilla, skurðdauða, langtíma heildarlifunar og áhættuþættir heilaæðaáfalls metnir með einþáttargreiningu.

Niðurstöður: Tuttugu sjúklingar fengu heilaæðaáfall (2,3%), þar af 17 heilaslag. Sautján sjúklingar gengust undir kransæðahjáveituaðgerð en fjórar voru gerðar á sláandi hjarta. Sjúklingar með heilaæðaáfall voru marktækt eldri, með lægri líkamsþyngdarstuðul og hærra EuroSCORE (7,4 vs 5,2; p=0,004) en áhættuþættir hjarta- og æðasjúkdóma voru sambærilegir. Alvarlegir fylgikvillar, þar á meðal fjöllíffærabilun, voru fimmfalt algengari hjá sjúklingum með heilaæðaáfall (p=0,002), heildarlegutími um viku lengri og magn blóðgjafa helmingi hærra (p=0,017). Dánartíðni innan 30 daga hjá þeim sem fengu heilaæðaáfall var 20% en 3% í viðmiðunarhópi (p=0,005). Eins og fimm ára lifun var 75% og 65% hjá sjúklingum með heilaæðaáfall borið saman við 95% og 86% í viðmiðunarhópi (logrank próf, p=0,007).

Ályktanir: Tíðni heilaæðaáfalls eftir hjartaaðgerð á Íslandi er lág og í samræmi við erlendar rannsóknir. Eldri sjúklingar með lágan líkamsþyngdarstuðul og hátt EuroSCORE eru í aukinni áhættu. Dánarhlutfall innan 30 daga er aukið ásamt legutíma. Langtímalifun sjúklinga er skert þegar litið er til eins og fimm ára.

 

Sindri Aron Viktorsson, Inga Lára Ingvarsdóttir, Kári Hreinsson, Martin Ingi Sigurðsson, Sólveig Helgadóttir, Þórarinn Arnórsson, Ragnar Danielsen, Tómas Guðbjartsson

Læknadeild HÍ, hjarta- og lungnaskurðdeild, svæfinga- og gjörgæsludeild, hjartadeild Landspítala

sindriviktors@gmail.com

Inngangur: Markmiðið var að kanna langtímaárangur lokuskipta vegna ósæðarlokuþrengsla á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin tók til 156 sjúklinga (meðalaldur 71,7 ár, 64,7% karlar) sem gengust undir ósæðarlokuskipti vegna ósæðarlokuþrengsla á Landspítala 2002-2006. Gerviloku var komið fyrir hjá 29 sjúklingum en lífrænni loku hjá 127. Skráðir voru langtímafylgikvillar og innlagnir tengdar aðgerðinni fram til 1. apríl 2010. Stuðst var við sjúkraskrár og stofunótur sérfræðinga. Einnig var farið yfir hjartaómanir við eftirfylgd, reiknuð út heildarlifun og hún borin saman við meðallifun Íslendinga af sama aldri og kyni.

Niðurstöður: Meðal EuroSCORE (st) fyrir aðgerð var 6,9%, hámarksþrýstingsfall yfir lokuna 74,1 mmHg og útfallsbrot vinstri slegils (EF) 57,2%. Hálfu ári eftir aðgerð mældist hámarksþrýstingsfall yfir nýju lokuna 19,8 mmHg (bil 2,5-38,0). Ómskoðun við eftirlit hjá hjartalækni vantaði hjá tæpum fjórðungi sjúklinga. Á eftirlitstímanum var rúmur fjórðungur sjúklinga lagður inn vegna vandamála sem tengdust lokunni. Tíðni endurinnlagna var 6,0/100 sjúklingaár. Algengustu ástæður endurinnlagna voru hjartabilun (1,7/100 sjúklingaár), blóðsegarek (1,6/100 sjúklingaár), blæðing (1,6/100 sjúklingaár), hjartaþelsbólga (0,7/100 sjúklingaár) og hjartadrep (0,4/100 sjúklingaár). Eins og fimm ára lifun eftir aðgerð var 89,7% og 78,2% og reyndist sambærileg við lifun Íslendinga af sama aldri og kyni.

Ályktanir: Tíðni langtímafylgikvilla eftir ósæðarlokuskipti hér á landi er svipuð og erlendis. Langtímalifun er góð og sambærileg við lifun einstaklinga af sama kyni og aldri sem ekki gengust undir ósæðarlokuskipti.

 

Njáll Vikar Smárason¹, Martin Ingi Sigurðsson¹, Kári Hreinsson³, Þórarinn Arnórsson², Tómas Guðbjartsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²hjarta- og lungnaskurðdeild, ³svæfinga- og gjörgæsludeild Landspítala

njallvikar@gmail.com

Inngangur: Enduraðgerð vegna blæðingar er alvarlegur fylgikvilli kransæðahjáveituaðgerða. Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna áhættuþætti enduraðgerða og afdrif þessara sjúklinga.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin náði til 42 sjúklinga sem gengust undir enduraðgerð (EA-hópur) á Landspítala árin 2002-2006 og 168 sjúklinga í viðmiðunarhópi (V-hópur, fjórir sjúklingar fyrir hvert tilfelli). Hóparnir voru bornir saman, með tilliti til lyfjanotkunar fyrir aðgerð, fylgikvilla og skurðdauða. Fjölbreytugreining var notuð til að skilgreina áhættuþætti enduraðgerðar

Niðurstöður: Tíðni enduraðgerða var 5,4% (42/778). Hóparnir voru sam-bærilegir með tilliti til aldurs, kyns, líkamsþyngdarstuðuls, EuroSCORE og hlutfalls aðgerða á sláandi hjarta. Í EA-hópi höfðu fleiri áður gengist undir kransæðahjáveituaðgerð eða höfðu sögu um nýrnabilun (p<0,05). Þriðjungur sjúklinga í báðum hópum tóku acetýlsalisýlsýru ≤5 daga fyrir aðgerð en marktækt fleiri í EA-hópi klópídógrel og/eða warfarín (p<0,01). Tíðni alvarlegra fylgikvilla og magn blóðgjafa var hærra í EA-hópi og legutími sex dögum lengri (p<0,02). Dánartíðni var einnig hærri, eða 11,9% samanborið við 3,6% í V-hópi (p<0,05). Í fjölbreytugreiningu reyndust warfarín ≤5 daga fyrir aðgerð, NYHA-flokkun IV, reykingar og langur tangartími sjálfstæðir áhættuþættir enduraðgerðar. Notkun statína (OR 0,15, p=0,001) og acetýlsalisýlsýru (OR 0,17; p=0,01) voru hins vegar verndandi.

Ályktanir: Rúm 5% sjúklinga gengust undir enduraðgerð vegna blæðingar og var legutími og dánartíðni þeirra umtalsvert hærri. Notkun warfaríns fyrir aðgerð og reykingar auka líkur á enduraðgerð. Á óvart kom að sjúklingar á statínum og sérstaklega acetýlsalisýlsýru fóru sjaldnar í enduraðgerð. Acetýlsalisýlsýra virðist því ekki auka áhættu á alvarlegum blæðingum sem krefjast enduraðgerðar.

 

Bergrós K. Jóhannesdóttir^1,3, Brynjólfur Mogensen^1,2, Tómas Guðbjartsson^1,3

¹Læknadeild HÍ, ²bráðasviði og ³hjarta- og lungnaskurðdeild Landspítala

bergroskj@gmail.com

Inngangur: Við alvarlega áverka á brjóstholi getur bráðabrjóstholsaðgerð bjargað lífi sjúklings. Markmið þessarar afturskyggnu rannsóknar var að kanna afdrif þessara sjúklinga á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Allir sjúklingar sem gengust undir bráðaaðgerð á brjóstholi eftir brjóstholsáverka á Íslandi frá 2005 til 2010. Leitað var að sjúklingum í rafrænum gagnagrunni Landspítala og stærri sjúkrahúsum á landsbyggðinni. Skráð var eðli áverka og ábending aðgerðar en einnig afdrif sjúklinga, legutími og magn blóðgjafar. Loks var reiknað ISS- og NISS-áverkaskor, gert RTS-áverkamat við fyrstu læknisskoðun og út frá því áætlaðar lífslíkur (PS).

Niðurstöður: Níu karlmenn gengust undir brjótshols- (n=5) eða bringubeinsskurð (n=2) og tveir undir báða skurðina. Miðgildi aldurs var 36 ár (bil 20-76) og reyndust sex sjúklinganna með áverka bundna við brjóshol en þrír höfðu fjöláverka. Í fjórum tilfellum var um stungu (n=2) eða skotáverka (n=2) að ræða en hjá hinum fimm afleiðingar umferðarslyss (n=3) eða falls. Aðgerð var framkvæmd á einum sjúklingi í sjúkrabíl en hjá hinum átta eftir komu á slysadeild. Endurlífgun var hafin hjá fjórum sjúklingum á slysstað og hjá tveimur á bráðamóttöku. Miðgildi ISS- og NISS-skora voru 29 (bil 16-54) og 50 (bil 25-75). Miðgildi RTS-áverkamats var 7 (bil 0-8) og PS 85%, (bil 1,2-95,6%). Blóðtap hjá þeim sem lifðu aðgerðina af var 10L (miðgildi) og voru gefnar 23ein af rauðkornaþykkni, mest 112ein. Legutími var 54 dagar (miðgildi). Af þeim fimm sjúklingum sem lifðu aðgerðina af og útskrifuðust hlaut einn vægan heilaskaða sem rakinn var til súrefnisskorts en annar hafði þverlömun vegna hryggbrots.

Ályktanir: Bráðaskurðaðgerðir vegna lífshættulegra brjóstholsáverka eru tiltölulega fátíðar á Íslandi. Rúmur helmingur sjúklinga lifði aðgerðina af sem telst ágætur árangur hjá svo mikið slösuðum sjúklingum.

 

Kári Hreinsson¹, Daði Jónsson², Sólveig Helgadóttir², Njáll Vikar Smárason⁴, Gísli H. Sigurðsson^1,4, Martin Ingi Sigurðsson², Sveinn Guðmundsson^3,4, Tómas Guðbjartsson^2,4

¹Svæfinga og gjörgæsludeild, ²hjarta- og lungnaskurðdeild og ³Blóðbanka Landspítala, ⁴læknadeild HÍ

karih@landspitali.is

Inngangur: Markmið var að rannsaka áhættuþætti blóðgjafar og afdrif sjúklinga sem fá rauðkornaþykkni (RKÞ) eftir kransæðaskurðaðgerð

Efniviður og aðferðir: Aftursýn rannsókn á 392 sjúklingum sem gengust undir kransæðahjáveituaðgerð á Íslandi 2004-2006. Bornir voru saman 264 sjúklingar sem fengu rauðkornaþykkni (RKÞ-hópur) við 128 sjúklinga í viðmiðunarhópi (V-hóp); meðal annars með tilliti til magns blæðingar, RKÞ-gjafa, fylgikvilla og dánarhlutfalls <30 daga. Aðfallsgreining var notuð til þess að meta forspárþætti RKÞ-gjafar.

Niðurstöður: Sjúklingra í RKÞ-hópi voru 4,8 árum eldri og hlutfall kvenna hærra (24,6% vs 3,1%, p<0,001). Áhættuþættir kransæðasjúkdóms voru sambærilegir, einnig EuroSCORE og hlutfall aðgerða á sláandi hjarta. Blóðrauði fyrir aðgerð var marktækt lægri hjá RKÞ hópi (139 vs 150 g/L). Hærra hlutfall sjúklinga sem tóku asetýlsalisýlsýru <5 daga fyrir aðgerð fengu RBK, en munurinn var ekki marktækur (p=0,07). Fylgikvillar voru sambærilegir fyrir utan gáttatif og fjölkerfabilun sem voru algengari í RKÞ-hópi (p=0,04). Ekki var munur á dánarhlutfalli <30 daga (0 vs 2,3% p=0,09). Blæðing á fyrstu 24 klst frá aðgerð var 1036 í RKÞ- og 641ml í V-hópi (p<0,0001) og 11 sjúklingar í RKÞ-hópi gengust undir enduraðgerð vegna blæðingar. Að meðaltali voru gefnar 3,9 ein af RKÞ og sjúkrahússdvöl í þeim hópi var einum degi lengri. Sjálfstæðir áhættuþættir RBK-gjafar voru kvenkyn (OR 6,43; p=0,002), asetýlsalisýlsýrunotkun fyrir aðgerð (OR 1,95; p=0,04), hærri aldur (OR 1,06; p=0,001) og lengri aðgerðartími (OR 1,01; p=0,003). Hærri líkamsþyngdarstuðull (OR 0,88; p=0,004) og hár blóðrauði fyrir aðgerð (OR 0,93; p<0,0001) voru verndandi þættir.

Ályktanir: Kvenkyn, asetýlsalisýlsýrunotkun og hærri aldur voru sjálfstæðir áhættuþættir RKÞ-gjafar. Tíðni fylgikvilla var hærri í RKÞ-hópi en ekki reyndist munur á dánarhlutfalli <30 daga.

 

Martin Ingi Sigurðsson^1,2, Sólveig Helgadóttir², Inga Lára Ingvarsdóttir², Sindri Aron Viktorsson^1,2, Tómas Guðbjartsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²hjarta- og lungnaskurðdeild Landspítala

mis@hi.is

Inngangur: Mikilvægt er að þekkja til árangurs opinna hjartaaðgerða hjá sífellt stækkandi hópi eldri sjúklinga á Íslandi.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á 876 sjúklingum sem gengust undir kransæðahjáveituaðgerð (n=720) og/eða ósæðarlokuskipti á Landspítala 2002-2006. Kannaðir voru fylgikvillar, skurðdauði (<30 dagar) og lifun sjúklinga eldri en 75 ára (n=221, 25,2%) og þeir bornir saman við yngri sjúklinga (n=655). Lifun eldri sjúklinga var einnig borin saman við lifun viðmiðunarhóps.

Niðurstöður: Eldri sjúklingar höfðu hærri tíðni gáttatifs (57% vs 37%; p<0,001), heilablóðfalls (5% vs 1%; p=0,009), nýrnaskaða (25% vs 12%; p=0,002) og skurðdauða (9% vs 2%; p<0,001) eftir kransæðahjáveituaðgerð, samanborið við yngri sjúklinga. Eftir ósæðarlokuskipti höfðu eldri sjúklingar hærri tíðni lungnabólgu (24% vs 6%; p=0,003), gáttatifs (90% vs 71%; p=0,006), bráðs andnauðarheilkennis (ARDS) (19% sbr. 7%, p=0,04), hjartadreps (21% vs 8%; p=0,05) og skurðdauða (11% vs 2%; p=0,04), samanborið við yngri hópinn. Legutími á gjörgæslu (6 vs 3 dagar; p=0,01) og heildarlegutími var einnig lengri hjá eldri hópnum. Sjálfstæðir áhættuþættir skurðdauða hjá eldri sjúklingum voru aldur (OR 1,24) og EuroSCORE (OR 1,26). Alls voru 89% og 84% eldri sjúklinga á lífi einu og þremur árum eftir kransæðahjáveituaðgerð samanborið við 98% og 87% viðmiðunarhóps (p=0,87). Sambærilegar tölur eftir ósæðarlokuskipti voru 82% og 76% fyrir eldri sjúklinga, samanborið við 96% og 90% í viðmiðunarhópi (p=0,06). Sjálfstæðir forspárþættir langtíma lifunar hjá eldri sjúklinga voru aldur (HR 1,17) og útstreymisbrot hjarta (HR 0,97).

Ályktanir: Tíðni skammtímafylgikvilla, legutími og skurðdauði hjá sjúklingum eldri en 75 ára er há, sérstaklega eftir ósæðarlokuskipti. Langtímalifun hópsins er ekki frábrugðin lifun viðmiðunarhóps, sem bendir til ágæts langtímaárangurs.

 

Hildur Franklín¹, Jóna Freysdóttir^1,2,3, Hildigunnur Þórsdóttir¹, Ísleifur Ólafsson⁴, Sigrún Baldursdóttir⁵, Arnór Víkingsson^3,5,6

¹Læknadeild HÍ, ²ónæmisfræðideild, ³rannsóknastofu í gigtsjúkdómum og ⁴meinaefnafræðideild Landspítala, ⁵Þraut ehf., ⁶gigtardeild Landspítala

hthf1@hi.is

Inngangur: Álagsbundnir vöðvaverkir eru algengir í vefjagigt, jafnvel við væga áreynslu. Orsakir þeirra eru lítt þekktar, ekki hefur verið sýnt fram á bólgumyndun eða áverka í vöðvum. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna hvort samfara vægri, líkamlegri áreynslu í vefjagigt sjáist teikn um óeðlilega svörun kortisóls, magn bólguefna í blóði eða starfsemi vöðva.

Efniviður og aðferðir: Tuttugu og níu konur á aldrinum 21-45 ára, sem uppfylltu skilmerki bandarísku gigtlæknasamtakanna um vefjagigt og 12 konur án vefjagigtar á sama aldursbili og á svipuðu líkamsþjálfunarstigi svöruðu 13 stöðluðum spurningalistum um heilsu, líðan og lífsstíl. Þær undirgengust síðan 30 mínútna gönguþolspróf. Huglægt mat á líkamlegri áreynslu var metið með Borg kvarða. Magn IL-6, IL-8, CRP, laktats, mýóglóbíns og kreatínkínasa í sermi auk magns óbundins kortisóls í munnvatni voru mæld fyrir þolpróf og 10 og 60 mínútum eftir prófið.

Niðurstöður: Væg líkamleg áreynsla leiddi til marktækrar lækkunar bæði í kortisóli og laktati hjá heilbrigðum (p<0,05) en ekki hjá vefjagigtarsjúklingum. Sjúklingarnir upplifðu meira magnleysi í þolprófinu (p<0,05, Borg kvarði) og magnleysi sýndi jákvæða fylgni við styrk laktats í blóði (p<0,05). Vefjagigtarsjúklingar voru með marktækt lægri grunngildi IL-6 og IL-8 í blóði samanborið við heilbrigða.

Ályktanir: Væg líkamleg áreynsla virðist hafa streitulosandi áhrif (lækkað kortisól) og minnka loftfirrð efnaskipti (lækkað laktat) í heilbrigðum konum en ekki í vefjagigtarsjúklingum. Afleiðingar þessa eru óvissar en gæti stuðlað að auknu magnleysi og vöðvaverkjum hjá vefjagigtarsjúklingum samfara vægri líkamlegri áreynslu.

 

Hildigunnur Þórsdóttir¹, Jóna Freysdóttir^1,2,3, Hildur Franklín¹, Eggert Birgisson⁴, Rafn Benediktsson^1,5, Sigrún Baldursdóttir⁴, Arnór Víkingsson^3,4,6

¹Læknadeild HÍ, ²ónæmisfræðideild, ³rannsóknastofu í gigtsjúkdómum, ¹innkirtla- og efnaskiptasjúkdómadeild og ⁵gigtardeild Landspítala, ⁴Þraut ehf.

hth43@hi.is

Inngangur: Þekking á lífeðlisfræðilegri meingerð vefjagigtar er takmörkuð. Sumar rannsóknir hafa bent til röskunar í kortisól streituviðbrögðum líkamans, en sá annmarki er á flestum rannsóknanna að þær hafa kannað seytun kortisóls í kjölfar lyfjafræðilegrar örvunar, en það endurspeglar ekki lífeðlisfræðilega örvun streituöxulsins. Tilgangur þessarar rannsóknar var að kanna kortisólsvörun í vefjagigt í kjölfar náttúrulegrar, andlegrar streituörvunar.

Efniviður og aðferðir: Tuttugu og níu konur á aldrinum 21-45 ára, sem uppfylltu skilmerki bandarísku gigtlæknasamtakanna fyrir vefjagigt og 12 konur án vefjagigtar á sama aldursbili svöruðu 13 stöðluðum spurningalistum um heilsu, líðan og lífsstíl. Þátttakendur fóru í staðlað sálfélagslegt streitupróf (TSST próf) og frítt kortisólgildi í munnvatni var mælt fyrir prófið og 10 og 60 mínútum eftir prófið. Einnig var IL-6 og IL-8 mælt í blóði þátttakenda á sömu tímapunktum.

Niðurstöður: Kortisólsvörun við TSST próf var slakari hjá vefjagigtarsjúklingum miðað við heilbrigða (p=0,03). Slök kortisólsvörun sýndi neikvæða fylgni við almenna, líkamlega og andlega þreytu (p<0,05, Multidimensional Fatigue Inventory) en sterk kortisólsvörun við TSST próf sýndi jákvæða fylgni við gott sjálfsmat (p<0,05, Robson skali). IL-8 lækkaði marktækt hjá vefjagigtarhópnum (p<0,05).

Ályktanir: Niðurstöður benda til að kortisólseytun sé slakari hjá vefjagigtarsjúklingum en heilbrigðum við tímabundið andlegt álag og að það geti leitt til meiri þreytueinkenna, bæði líkamlegrar og andlegrar þreytu. Full ástæða er til að kanna þetta samband nánar í stærri rannsóknarhópi.

  

Björn Guðbjörnsson^1,2og Niels Steen Krogh³ fyrir hönd ICEBIO*

¹Rannsóknastofu í gigtarsjúkdómum Landspítala, ²læknadeild HÍ, ³Zitelab Aps, Danmörk

*ICEBIO: Arnór Víkingsson, Árni Jón Geirsson, Björn Rúnar Lúðvíksson, Gerður Gröndal, Gunnar Tómasson, Helgi Jónsson, Kristján Erlendsson, Kristján Steinsson, Sigríður Valtýsdóttir, Þorvarður Jón Löve, Þórunn Jónsdóttir

Inngangur: Kanna meðferðarárangur við lágskammta meðferð með líftæknilyfinu infliximab og bera saman árangurinn við hefðbundna meðferð með adalimumab og etanercept við sóragigt (PsA).

Efniviður og aðferður: Sjúklingar með PsA sem hófu meðferð með líftæknilyfi (anti-TNF-a) voru fundnir í ICEBIO. Þeim var skipt í fjóra meðferðarhópa: 1) infliximab >4 mg/kg, 2) infliximab <4 mg/kg, 3) etanercept (50mg/viku) og 4) adalimumab (40mg /14 daga). Hóparnir voru bornir saman við upphaf meðferðar og við endurmat sex og 12 mánuðum síðar. Kruskal-Wallis rank og Wilkcoxon próf voru notuð til samanburðar á hópunum.

Niðurstöður: Eitt hundrað áttatíu og fimm sjúklingar, 113 konur og 72 karlar, voru skráðir í ICEBIO samkvæmt rannsóknarskilmerkjum. Áttatíu og fjórir sjúklingar fengu infliximab, 66 etanercept og 35 adalimumab. Af þeim sem hófu meðferð með lágskammtainfliximab þurftu 19% (16/84) að hækka skammtinn upp fyrir 4 mg/kg. Upphafsskammturinn af infliximab var 2,3 mg/kg en viðhaldskammtur lágskammtahópsins var 2,9 mg/kg, en 4,5 mg/kg hjá þeim 16 sem þurftu að auka skammtinn, sem er lægri skammtur en ráðlagður er samkvæmt alþjóðlegum meðferðarleiðbeiningum (5 mg/kg). Þeir sjúklingar sem þurftu hærri infliximab skammt voru með marktækt lægri BMI miðað við þá sem voru á lágskammta meðferð (27 á móti 31; p<0,01) og þeir höfðu einnig lengri sjúkdómsögu (10 á móti 8 ár) og voru með hærra CRP (17 á móti 10 g/L), en hvorugt var þó marktækt. Við eftirfylgni sex og 12 mánuðum eftir að meðferð hófst eins og við síðustu heimsókn 2,8 árum eða 45–217 vikum eftir meðferðarbyrjun var meðferðarárangur sambærilegur í öllum fjórum hópunum metið með fjölda aumra og bólginna liða, HAQ, verkir og þreyta á sjónskala, ásamt DAS28-CRP sjúkdómseinkunn.

Ályktanir: Meðferðarnálgun sú sem gigtarlæknar á Íslandi hafa notað við sóragigt er árangursrík og sparar samfélaginu tugi miljóna króna árlega.

  

Gunnar Tómasson^1,2, Jóhannes Björnsson³, Michael LaValley², Yuqing Zhang³, Vilmundur Guðnason⁴, Peter A. Merkel⁵

¹Læknasetrinu Reykjavík, ²Boston University, BNA, ³Sjúkrahúsinu á Akureyri, ⁴Rannsóknarstöð Hjartaverndar, ⁵University of Pennsylvania, BNA

gunnar.tomasson@gmail.com

Inngangur: Tilgangur var að mæla áhrif GCA á lifun og dauða af völdum hjarta- og æðasjúkdóma (cardiovascular mortality, CVM).

Efniviður og aðferðir: Notast var við gögn úr Hóprannsókn Hjartaverndar. Öllum sem fæddir voru 1907-1935 og bjuggu í Reykjavík og nágrenni þann 1. desember 1967 var boðið til þátttöku á tímabilinu 1967-1996 og upplýsingar um áhættuþætti hjarta- og æðasjúkdóma fengnar. Vefjasýni frá gagnaugaslagæð (temporal artery biopsy, TAbx), sem gerð voru á þátttakendum Hóprannsóknarinnar á tímabilinu 1961-2009, voru fundin á öllum rannsóknastofum í meinafræði á Íslandi. Allar TAbx voru endurskoðaðar með stöðluðum hætti af sérfræðingi í æðameinafræði sem var óupplýstur um upprunalega greiningu. Eftirfylgni varðandi dauða og CVM var fram til 31. desember 2008. Notuð var lifunargreining Cox með GCA sem tímaháðri breytu (time-varying predictor). Leiðrétt var fyrir aldri og kyni og við mat á sambandi GCA við CVM var að auki leiðrétt fyrir áhættuþáttum. Tengsl GCA við dauða og CVM eru sett fram með hættuhlutfalli (hazards ratio, HR) og 95% öryggismörkum.

Niðurstöður: Gögn frá 19.348 einstaklingum voru notuð, meðalaldur var 53,5 ár, 51,9% voru konur. GCA var greint hjá 194, meðalaldur við greiningu var 73,2 ár (bil: 55,3-90,0) og 70,7% voru konur. Á eftirfylgnitímanum (26,1 ár, miðgildi) létust 11.392 (58,9%). GCA var tengt aukinni áhættu á dauða eftir leiðréttingu fyrir aldri og kyni, HR=1,46 (95% CI: 1,21-1,74). Fimm þúsund (25,8%) létust vegna CVM. GCA var tengt aukinni hættu á CMV eftir leiðréttingu fyrir aldri og kyni og áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma, HR=1,55 (95% CI: 1,18-2,04).

Ályktanir: Ólíkt því sem flestar faraldsfræðirannsóknir um efnið hafa lýst benda niðurstöður okkar til að GCA sé tengt aukinni áhættu á dauða og CVM.

 

Sindri Freyr Eiðsson^1,2, Þórunn Ásta Ólafsdóttir³, Luuk Hilgers⁴, Karen Duckworth⁵, Ingileif Jónsdóttir^1,2

¹Ónæmisfræðideild Landspítala, ²læknadeild HÍ, ³Háskólanum í Gautaborg, Svíþjóð ⁴Nobilon International BV, Boxmeer, Hollandi, ⁵BTG, London

sindrifr@landspitali.is

Inngangur: Heimsfaraldur inflúensu getur valdið alvarlegum veikindum og dauða. Bólusetningarleiðir sem minnka skammtaþörf, auka verndandi ónæmissvör og breikka virkni bóluefna með tilliti til ónæmisvaka gætu mætt þörfum fyrir bóluefni í heimsfaraldri. Markmið rannsóknarinnar var að meta ónæmissvör nýburamúsa gegn inflúensubóluefni úr óvirkjaðri heilli veiru af H5N1 heimsfaraldursstofni, framleiddu í vefjarækt, auk þess að meta áhrif ónæmisglæðisins CoVaccine HT.

Efniviður og aðferðir: Nýburamýs (einnar viku gamlar, NMRI) voru bólusettar með mismunandi skammtastærðum H5N1 inflúensubóluefnis (HA: 0,1.0,25; 0,5, 1µg) með/án 0,2mg CoVaccine HT og endurbólusettar tveimur vikum síðar með sömu skömmtum HA með/án 0,5mg CoVaccine HT. Blóðsýnum var safnað reglulega og inflúensusértæk mótefni mæld með ELISA. Verndarmáttur mótefna, það er geta þeirra til að hlutleysa inflúensuveiru, var mældur með rauðkornakekkjun (Hemagglutination Inhibition Assay, HI).

Niðurstöður: H5N1 inflúensubóluefnið reyndist ónæmisverkjandi í nýburamúsum og vakti marktæka hækkun á inflúensusértækum IgG mótefnum á öllum tímapunktum samanborið við óbólusett viðmið. Ónæmisglæðirinn CoVaccine HT jók inflúensusértæk IgG mótefni og gaf 0,5µg HA ásamt 0,2mg Covaccine HT marktækt betri svörun en 5µg HA eitt og sér strax eftir fyrstu bólusetningu (P=0,0148). Lágur bóluefnisskammtur (HA 0,5µg) ásamt CoVaccine HT vakti marktækt hærri hlutleysingargetu mótefna en stærri skamtar (1µg (P= 0,0335) og 5µg (P=0,003)) af bóluefninu einu og sér.

Ályktanir: Niðurstöður okkar sýna að í nýburamúsum eykur ónæmisglæðirinn CoVaccine HT IgG mótefnasvörun gegn H5N1 inflúensubóluefni, framleiddu í vefjarækt marktækt, bætir hlutleysingargetu mótefna og minnkar skammtaþörf margfalt.

  

Hreinn Benónísson, Stefanía P. Bjarnarson, Ingileif Jónsdóttir

Ónæmisfræðideild Landspítala, læknadeild HÍ

hreinnb@landspitali.is

Inngangur: Við höfum sýnt að nýburabólusetningar með pneumókokkafjölsykru (PPS) af hjúpgerð 1 og meningókokkafjölsykru C veldur skerðingu á mótefnasvari sem er sértæk fyrir fjölsykruna. Markmið rannsóknarinnar var að kanna hvort bólusetning nýbura með PPS23 skerði sértæk mótefnasvör og fjölda sértækra mótefnaseytandi frumna (AbSC) þegar endurbólusett er með PCV10.

Efniviður og aðferðir: Nýburamýs (NMRI) ) voru frumbólusettar með 1/5 mannaskammti af PPS23 eða saltvatni og endurbólusettar 16 dögum seinna með ¼ af mannaskammti af PCV10 (hjúpgerðir 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F) eða saltvatni. Sermumsýni voru tekin vikulega frá annarri til sjöttu viku eftir frumbólusetningu og IgG mótefni sértæk fyrir sjö af hjúpgerðum PCV10 mæld með ELISA. Fjöldi mótefnaseytandi frumna, sértækra fyrir fjölsykrur ar hjúpgerðum 1,4, 9V og 18C, í milta var metinn með ELISpot 10 vikum eftir endurbólusetningu með PCV10.

Niðurstöður: Mýs frumbólusettar með PPS23 sem nýburar og endurbólusettar þriggja vikna með PCV10 sýndu marktækt lægra IgG svar gegn þremur af sjö fjölsykrum PCV10 en mýs frumbólusettar með saltvatni. Nýburabólusetning með PPS23 olli einnig marktækri fækkun mótefnaseytandi frumna í milta sértækra fyrir tvær af þremur fjölsykrum sem var mælt fyrir.

Ályktanir: Nýburabólusetning með PPS23 veldur mótefnaskerðingu gegn flestum hjúpgerðum PCV10, en PCV10 nær að yfirvinna skerðinguna gegn sumum fjölsykrum, eins og 9V, 14 og 18C, að hluta til. Niðurstöðurnar sýna fram á fjölsykrurskert mótefnssvar og að fjölsykran eyðir langlífum mótefnaseytandi frumum, en skerðingin er mismunandi eftir fjölsykrum.

  

Peyman Abolhassani, Hrafn Arnórsson, Piroz Zamankhan

Iðnaðarverkfræði-, vélaverkfræði- og tölvunarfræðideild HÍ

hrafnarn@gmail.com / piroz@hi.is

Inngangur: Sogæðar eru mikilvægur þáttur blóðrásarkerfisins. Þær eru svo að segja ósýnilegar og það þyrfti að þróa mjög sérhæfða tækni til að rannsaka þær. Ekki er hægt að fá miklar upplýsingar um þær breytingar sem eiga sér stað í sogæðum með smásjá. Sérstaklega áhugavert efni er skert dælugeta sogæðar. Sogæðar dragast saman og mynda aðallega þannig kraftinn sem þarf til að knýja áfram sogæðavökva. Samdráttareiginleikar sogæða eru því mjög mikilvægir. Flæðið er slagkennt enda á það sér aðeins stað þegar sogæðin dregst saman. Stærðfræðileg hermun sogæðakerfisins er gagnleg til að skilja hvernig vökvi fer inn í sogæð í upphafi.

Efniviður og aðferðir: Í þessari grein er aðferð óþjappanlegrar jafnaðrar eindastraumfræði (Smoothed Particle Hydrodynamics, SPH) fyrir vökvaaflfræði tengd saman við aðferð endanlegra mismuna (Finite Elements, FE) fyrir byggingar til að herma samdrátt sogæðarveggjarins. Gögn fyrir breytur svo sem Young-stuðul og deyfingu eru fengin með tilraunum á sogæðum í miðgirni nautgripa. Þær eru fall af öðrum þáttum svo sem tauga- og hormónaörvun.

Niðurstöður: Niðurstöðurnar benda til þess að fyrir sogæðareiningu, sem er stutt æðareining með lokum í báðum endum, kunni staðbundin iðustreymi og bakrennsli að eiga sér stað. Þess vegna virðist forsendan um lagskipt flæði ekki eiga við um hermun sogæðareiningar. Því var SPH-aðferðin ásamt aðferð hermunar stórs iðustreymis (large eddy simulation, LES) nýtt til að bæta niðurstöðurnar um víxlverkun vökva og stoðkerfis.

Ályktanir: Meginniðurstaðan er að Poiseuille-jafnan gefi hugsanlega ekki rétt mat á spennum í tilviki sogæðareiningar með lokum. Tekið skal fram að ólíklegt er að algjörlega ólgukennt flæði myndist í sogæðakerfi. Ólga í þessu kerfi er svipuð og gerist í gljúpu efni.

 

Giuseppe Paglia¹, Manúella Magnúsdóttir¹, Sigurður Brynjólfsson¹, Sveinn Guðmundsson², Bernhard Ö. Pálsson¹, Ólafur E. Sigurjónsson^2,3

¹Kerfislíffræðisetri HÍ, ²Blóðbankanum Landspítala, ³tækni- og verkfræðideild HR

gpaglia@hi.is

Inngangur: Blóðflögur eru smáar kjarnalausar frumur sem gegna mikilvægu hlutverki í segamyndun, blæðingastöðvun, bólgusvörum og sáraviðgerðum. Blóðflögur hafa takmarkaðan geymslutíma utan líkama (fimm til sjö daga) og við geymslu þeirra myndast ástand sem kallað er “platelet storage lesion” sem getur leitt til þess að virkni þeirra við inngjöf verður ekki ákjósanleg. Vegna þessa er nauðsynlegt að beita nýjum aðferðum til að greina hvaða ferlar í blóðflögunni fara úrskeiðis við geymslu þeirra til dæmis með því að greina breytingar í efnaskiptaferlum. Slíkt er mögulegt með því sem kallað er efnaskiptakortlagningu þar sem hægt er að greina sem flesta metabólíta án fyrirfram þekkingar á samsetningu sýnisins. Markmið þessar rannsóknar var að greina þær breytingar sem verða á efnaskiptaferlum blóðflagna við geymslu þeirra við eðlilegar aðstæður í blóðbanka.

Efniviður og aðferðir: Til að greina breytingar í efnaskiptaferlum var notuð UPLC aðgreining (HILIC aðferð) sem pöruð var við Q-TOF massagreini. Þrjár blóðflögueiningar unnar með buffy coat aðferð voru notaðar, sýnum var safnað á dögum 0, 2, 4, 6, 8 og 10. Frumur og æti voru síðan aðgreind og var ætíð meðhöndlað með 0,5 mL acetonítrils en frumurnar með 0,5 mL metanól:vatni.

Niðurstöður: Breytingar eiga sér stað í efnaskiptaferlum við geymslu blóðflagna. Til dæmis nota blóðflögur glúkósa og glútamín sem aðalorkugjafa en losa sig við laktat og metabólíta úr sundrunarferlum níturbasa (purine catabolism) eins og xanthine og hypoxanthine.

Ályktanir: Niðurstöðurnar benda til að hvatberar blóðflagna verða fyrir skemmdum eftir nokkurra daga geymslu. Flögurnar taka stöðugt upp og hvata niðurbrot glúkósa, en pýruvat er að mestu leyti breytt yfir í laktat, í stað þess að fara í sítrónusýruhringinn, sem gefur til kynna hægari efnaskiptahraða flagnanna við geymslu.

 

Haraldur Halldórsson, Brynhildur Thors, Guðmundur Þorgeirsson

Lífvísindasetri HÍ, lyflækningadeild Landspítala

haralhal@hi.is

Inngangur: Mikilvægur þáttur í framlagi æðaþelsins til eðlilegrar starfsemi blóðrásarkerfisins er myndun köfnunarefnisoxíðs (NO) og skert framleiðsla þess er grundvallarvandi í truflaðri æðaþelsstarfsemi. Við höfum skilgreint boðleið í æðaþeli sem miðlar thrombínörvun og leiðir til aukinnar NO-framleiðslu. Hún byggir á boðkerfinu LKB1-AMP acivated kinase (AMPK) sem virkjast eingöngu við aðstæður sem stuðla að falli í ATP styrk í æðaþelsfrumum við örvun. Fallið í ATP er skammvinnt, gerist í æti 199 en ekki æti 1640 og mekanisminn er óþekktur. Hér leitum við skýringa á fallinu í ATP styrk eftir örvun með thrombíni eða jónferj u.

Efniviður og aðferðir: Æðaþelsfrumur úr bláæðum naflastrengja voru ræktaðar í EGM-æti og fluttar yfir í æti 199 einum sólarhring fyrir tilraun. Methyl-b-cýklódextrín sem bindur kólesteról og eyðir kaveólum var bætt á frumur 60 mínútum fyrir tilraun og jóngangahindrum 15 mínútum áður en frumurnar voru örvaðar í þrjár mínútur með thrombíni (1U/ml) eða jónferju A32187 (0,6 uM). ATP var mælt með luciferasa mæliaðferð.

Niðurstöður: Ca⁺⁺ klóbindirinn BABTA minnkaði ATP-fallið um 90%. Ýmsir hindrar „transient receptor canonical potential“ (TRPC) ganga hindruðu ATP-fallið um nálægt 50%. Hins vegar jók cýklódextrín fallið í æti 199 og orsakaði nokkra lækkun í æti 1640. Hindrun poly(ADP-Ribose)polymerasa með PJ34 eða hindrun ADPR niðurbrots með LY29002 hafði ekki áhrif á ATP fall eftir thrombín eða A23187 en hindraði slíkt fall eftir meðhöndlun með vetnisperoxíði.

Ályktanir: Fall í styrk ATP sem er forsenda þess að LKB1-AMPK boðleiðin virkist og magni framleiðslu NO orsakast af Ca⁺⁺ innflæði gegnum TRPC göng. Innflæðið eykst við það að minnka kólesterólmagn í frumuhimnum, sennilega vegna áhrifa á himnufleka og kaveólur þar sem TRPC göng raðast upp.

Markéta Foley¹, Ramona Lieder^1,4, Joseph T. Foley¹, Georgios Petropoulos¹, Vivek S. Gaware², Már Másson², Gissur Örlygsson³, Ólafur E. Sigurjónsson^1,4

¹Tækni- og verkfræðideild HR, ²Rannsóknasetri í lyfjafræði og lyfjavísindum, ³Nýsköpunarmiðstöð Íslands, ⁴Blóðbankanum

marketa@ru.is

Inngangur: Títan og títan málmblöndur er notaðar í læknisfræðilegri meðferð, meðal annars sem ígræði. Töluverð áhersla hefur verið lögð á að umbreyta yfirborði títanígræða með það að markmiði að auka lífvirkni þess, draga úr bakteríumyndun, auka frumuviðloðun og beinsérhæfingu og þar með ígreypi (festingu) ígræðanna við vef. Electrophoretic deposition (EPD) er aðferð sem beita má til að húða títanígræði með lífvirkum efnum. Kítósan er dæmi um slíkt efni en vandmál hefur verið að þróa aðferðir til að húða kítósan á títanígræði. Í þessu verkefni er markmiðið að þróa aðferð til kítósanhúðunar á títanígræðum með EPD aðferð og seinna meir kanna lífvirkni slíkra ígræða með beinforverafrumum.

Efniviður og aðferðir: Títanyfirborðið var forunnið með sandblástri og/eða sýruætingu til að undirbúa yfirborðið. Kítósan (DD87%) var leyst upp ediksýru (1% v/v) og notað til húðunar á títanyfirborðinu. EPD kerfi var hannað og smíðað með þeim hætti að það inniheldur títankatóðu sem heldur stöðugri spennu en breytilegu rafmagnssviði á bilinu 0,5-6 V/cm. Húðað títan var greint með vatnshornsmælingu, rafeindasmásjá, kraftsmásjá og µCT greiningu.

Niðurstöður: Niðurstöður benda til þess að EPD sé góð aðferð við til að húða kítósani á títanígræði, kítósanhiman var stöðug á ígræðinu eftir þrjár vikur í frumuæti og beinforverafrumur festust við húðirnar. Hins vegar sýndu greiningar á yfirborði að himnurnar voru slitróttar, líklega vegna loftbólumyndunar við katóðuna.

Ályktanir: Næstu skref er að draga úr loftbólumyndun við katóðuna til að fá himnur sem eru minna slitróttar. Einnig förum við í gang með að kanna áhrif himnanna á beinsérhæfingu. Við teljum að niðurstöður úr slíku verkefni geti mögulega til framtíðar skilað sér í betri ígræðum sem leitt geti til fækkunar á endurteknum skurðaðgerðum.

 

Rán Sturlaugsdóttir, Guðlaug Björnsdóttir, Sigurður Sigurðsson, Sigrún Halldórsdóttir, Vilmundur Guðnason

Hjartavernd

ran@hjarta.is

Inngangur: Rannsóknir hafa sýnt að bæði stærð og samsetning æðaskella í hálsslagæðum hafa forspárgildi fyrir heila- og hjartaáföll. Hægt er að mæla bæði stærð og samsetningu æðaskella í hálsslagæðum með ómun og þær breytingar sem eiga sér stað yfir tíma. Markmið rannsóknarinnar var að kanna tengsl áhættuþátta hjarta- og æðasjúkdóma við breytingar í stærð og samsetningu æðaskella sem mældar eru með ómskoðun.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin var gerð á 219 þátttakendum í Öldrunarrannsókn Hjartaverndar sem allir greindust með æðaskellu í hálsslagæð við fyrstu ómskoðun. Ómskoðunin var endurtekin fimm árum seinna og þá voru breytingar í fjölda, stærð og samsetningu skellanna mældar. Áhættuþættir hjarta- og æðasjúkdóma og lyfjanotkun voru mæld samfara ómskoðununum.

Niðurstöður: Breyting í stærð æðaskella var tengd aldri, en þeir sem stækkuðu mest voru eldri. Myndun nýrra æðaskella sýndi tengsl við aukinn blóðþrýsting hjá körlum, en minni lækkun í BMI milli athugana átti sér stað hjá konum sem mynduðu nýja skellu. Einstaklingar sem mynduðu nýja skellu höfðu færri skellur í upphafi og var þessi breyting í fjölda meginorsök aukins heildarflatarmáls hjá þessum hópi þar sem gamlar skellur breyttust lítið í stærð. Í samanburði við þá sem ekki mynduðu nýjar skellur var breytingin á heildarflatarmáli meiri hjá þeim sem mynduðu nýjar skellur. Hækkað fituinnihald æðaskella hjá körlum sýndi tengsl við lækkun á HDL kólesteróli, en hjá konum voru engin tengsl milli áhættuþátta og breytinga í samsetningu.

Ályktanir: Fáir hefðbundnir áhættuþættir sýna sterk tengsl við breytingar í stærð og samsetningu æðaskella hjá þessu úrtaki eldri einstaklinga. Mesta breytingin í heildarflatarmáli virðist eiga sér stað hjá þeim sem voru með minnsta umfangið af æðaskellum í upphafi rannsóknarinnar.

  

Einar Hjörleifsson¹, Martin Ingi Sigurðsson², Páll Torfi Önundarson³, Brynja R. Guðmundsdóttir³, Gísli Heimir Sigurðsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²svæfinga- og gjörgæsludeild og ³bóðmeinafræðideild Landspítala

eih14@hi.is

Inngangur: Disseminated Intravascular Coagulation (DIC) er sjúkdómsástand sem fylgir sjúkdómum sem valda kerfisbundinni virkjun á blóðstorku. Tilgangur þessarar rannsóknar var að skoða forspárgildi prótein C, antiplasmin og antithrombin mælinga og skoða samband þeirra við dánartíðni og versnandi sjúkdómsástand. Einnig var kannað nýgengi DIC á Íslandi á árunum 2004-2008 og horfur sjúklinga með DIC.

Efniviður og aðferðir: Teknar voru saman allar blóðprufur á Landspítala SH þar sem antiplasmin var mælt á árunum 2004-2008 og þær stigaðar eftir ISTH stigunarkerfi fyrir DIC. Prótein C, antithrombin og antiplasmin mælingum var svo raðað í tímaröð til að skoða hvort meðaltöl þeirra skildust að fyrir greiningu DIC á milli sjúklingahópa. Auk þess voru 114 sjúklingar sem höfðu fengið antiplasmin mælingu en voru ekki með DIC valdir í samanburðarhóp (DIC).

Niðurstöður: Af þeim 114 sem greindust með DIC voru 111 með annan sjúkdóm sem tengdist DIC. Nýgengi var 10 sjúklingar á ári/100 þúsund íbúa. Sjúklingar sem fengu DIC höfðu marktækt verri lífslíkur. Prótein C gildi sjúklinga með DIC voru marktækt lægri 6 dögum fyrir greiningu DIC, antithrombin gildi voru marktækt lægri fjórum dögum fyrir greiningu DIC og antiplasmin gildi voru marktækt lægri einum degi fyrir greiningu DIC. Prótein C sýndi mesta næmi og sértækni til greiningar á DIC, bæði við greiningu DIC og einnig fyrir greiningu DIC. Antithrombin greindi best í sundur sjúklinga með tilliti til lifunar. Prótein C hafði mesta tengingu við RIFLE stigun.

Ályktanir: Prótein C, antithrombin og antiplasmin er hægt að nota til að meta hvort sjúklingur er með DIC. Prótein C og antithrombin er hægt að nota til að meta hvort sjúklingur sé líklegur til að fá DIC áður en ástandið greinist.

 

Ómar I. Jóhannesson¹, H. Magnús Haraldsson^2,3, Árni Kristjánsson^1,4

¹Sálfræðideild HÍ, ²geðsviði Landspítala, ³læknadeild HÍ, ⁴Institute of Cognitive Neuroscience, University College London

oij1@hi.is

Inngangur: Viðbragðstími stökkhreyfinga auga (augnstökka) frá áreiti sem skyndilega birtist (andstökk) er almennt lengri en að áreitinu (meðstökk). Rannsóknir benda enn fremur til þess að viðbragðstími meðstökka að hálíkindastöðum sé styttri en að láglíkindastöðum og að þessu sé öfugt farið varðandi andstökk. Í fimm tilraunum könnuðum við þetta.

Efniviður og aðferðir: Ýmsar samsetningar hlutfalla milli mismunandi staðsetninga og tegunda augnhreyfinga (andstökk eða meðstökk; láréttar eða lóðréttar) voru prófaðar í fimm tilraunum. Í umferðum með and- og meðstökkum sagði litur áhorfspunkts til um hvort augnstökkið átti að gera. Í öllum tilraununum voru augnhreyfingar mældar á háhraða (250 Hz), með innrauðri endurvarpstækni sem reiknar áhorfsstefnu með tilliti til staðsetningar augasteinsins.

Niðurstöður: Þegar augnstökkaverkefnið var auðvelt fundum við engin áhrif af breytilegum hlutföllum. Í erfiðum verkefnum þar sem gera átti láréttar sem og lóðréttar hreyfingar í mismunandi umferðum og litabreyting við áhorfspunkt tilgreindi gerð augnstökkanna var viðbraðgstími meðstökka styttri að hálíkindastaðsetningum en að láglíkindastaðsetningum. Breytileg hlutföll höfðu hins vegar ekki áhrif á viðbraðgstíma andstökka en urðu til þess að vel þekktur munur á viðbragðstíma með- og andstökka hvarf fyrir láglíkindastaðsetningar.

Ályktanir: Niðurstöður okkar benda til að breytileg hlutföll hafi ekki áhrif á viðbragðstíma augnstökka, sem slíkan, en samspil erfiðleikastigs og hlutfalla geti þó haft mikil áhrif á viðbragðstímann.

 

Árni Kristjánsson, Berglind Óladóttir, Steven B. Most

Sálfræðideild HÍ, Dpt of Psychology, University of Delaware

 ak@hi.is

Inngangur: Það er vel þekkt að ýmiskonar ósjálfráð viðbrögð virkjast þegar fólk eða dýr upplifa eitthvað sem vekur sterkar tilfinningar.

Efniviður og aðferðir: Til að athuga áhrif áreita sem vekja tilfinningaviðbrögð á athyglisvirkni var kannað hvaða áhrif birting slíkra mynda hefur á sjónleitarverkefni. Myndir sem voru annað hvort hlutlausar (svo sem andlitsmyndir eða börn að leik) eða sýndu atburði sem vekja afar sterk tilfinningaviðbrögð (sundurskotin lík eða vettvang alvarlegra slysa) voru birtar milli þess sem þátttakendur framkvæmdu einföld sjónleitarverkefni.

Niðurstöður: Niðurstöður voru þær að leit eftir að óhugnalegar myndir voru birtar var erfiðari (ónákvæmari og hægari) heldur en eftir að venjulegar myndir voru birtar. Ýfingaráhrifin sýndu sterka samvirkni við áhrif myndanna, því ef sama leitin var endurtekin nokkrum sinnum í röð varð leitin jafn auðveld eftir óhugnanlegu myndirnar og eftir hlutlausu myndirnar, eða jafnvel auðveldari .

Ályktanir: Niðurstöðurnar benda til þess að þegar þátttakendur sjá óhugnanlegar myndir leiði það til ósjálfráðar beiningar athyglinnar að því sem fólk fékkst við áður, í þessu tilfelli beinist athyglin að markáreitum úr síðustu umferð.

 

Elena V. Ukhatskaya, Sergey V. Kurkov, Þorsteinn Loftsson

Lyfjafræðideild HÍ

elena@hi.is

Inngangur: Amínókalixaren eru vatnsleysanlegar yfirborðsvirkar sameindir sem sýnt hefur verið fram á að hafa bakteríudrepandi virkni. Í þessu verkefni voru eiginleikar amínókalixaren kannaðir, meðal annars hæfni þeirra til að mynda mísellur, sem og bakteríudrepandi áhrif þeirra og eiturhrif.

Efniviður og aðferðir: Tvö amínókalixaren, það er CX3 og CX8, voru samtengd í samstarfi við Institute of Organic Chemistry, National Academy of Science í Úkraínu. Hæfni sameindanna til að hópa sig saman og mynda nanóagnir og mísellur var könnuð með því að mæla flutning sameindanna í gegnum hálfgegndræpar sellófanhimnur í Franz flæðisellum. DLS aðferð var beitt til að ákvarða stærðardreifingu CX3 og CX8 agna í vatnslausn. Myndunarhraði agnanna var kannaður. TEM var notuð til greina agnir við styrk fyrir bæði neðan og ofan CMC gildi amínókalixarens. Bakteríudrepandi áhrif gegn S. aureus og E. coli voru mæld og CMC gildi amínókalixarena ákvörðuð. Eiturhrif rannsóknir voru framkvæmdar í RAW 264.7 frumuræktun í samstarfi við Innovative Biologics, Inc. (Herndon, Virginia, BNA).

Niðurstöður: Flæði CX3 og CX8 var rannsakað við mismunandi upphafsstyrk og í gegnum himnur fyrir mismunandi MWCO. Með því að bera saman flæðið við mismunandi skilyrði var hægt að fá hugmynd um stærðardreifingu agnanna. DLS og TEM rannsóknirnar staðfestu myndun nanóagna. Frumurannsóknir bentu til að efnasamböndin væru óeitruð við styrk undir 100 µg/ml. Rannsóknir á virkni CX3 og CX8 gegn inflúensuveiru og vöxt baktería eru í gangi.

Ályktanir: Eðlisefnafræðilegir og líffræðilegir eiginleikar tveggja amínókalixarena voru kannaðir með tilliti til flutnings í gegnum hálfgegndræpar himnur, yfirborðsvirkni, eiturhrifa og bakteríudrepandi áhrifa. Bæði efnin hópuðu sig saman í vatnslausn og mynduðu nanóagnir og/eða mísellur.

 

Bjarni Sigurðsson¹, Sigurður Páll Pálsson², María Ólafsdóttir³, Ólafur Þór Ævarsson⁴, Magnús Jóhannsson¹

¹Rannsóknarstofu í lyfja- og eiturefnafræði HÍ, ²Landspítala, ³Heilsugæslunni í Árbæ, ⁴Forvörnum ehf., sjálfstætt starfandi geðlækningar

bjs23@hi.is

Inngangur: Sambandi testósteróns og þunglyndiseinkenna í fyrri rannsóknum hefur bæði verið lýst við há- og lággildi testósteróns (U-laga samband). Í samfélagsrannsókn á körlum var kannað samband milli testósteróns mælt í munnvatni og geðheilbrigðis.

Efniviður og aðferðir: Rannsakaðir voru 137 karlar með Beck Depression Inventory (BDI), Gotland Male Depression scale (GMDS), Montgomery-Åsberg Depression rating scale (MADRS), almennum heilsufarsspurningum og að lokum með geðskoðun hjá geðlækni í hálfstrúktúruðu geðviðtali. Greining var samkvæmt DSM-IV fyrir þunglyndi (major depressive disorder). Testósterón var mælt tvisvar á einum degi í daglegu umhverfi við vinnu eða heima (kl. 7.00 og 22.00) í undirhóp (n=46).

Niðurstöður: Morgungildi testósteróns voru marktækt hærri en kvöldgildi (236 á móti 145 pg/ml; parað t-próf; p=0,009). Testósterón gildi reyndust marktækt lægri með hækkuðum aldri en aldur skýrir einungis lítinn hluta sambandsins eða um 16%.  Ekkert samband reyndist milli kvöldgilda testósteróns og klínísks viðmiðs GMDS en samband var við MADRS (p=0,023; p=0,018 án geðlyfja) og BDI (p=0,031 án geðlyfja). Ekki samband var við geðgreiningu (p=0,054), geðsögu, líkamlega sjúkdóma eða menntunarstig. Hópnum var skipt upp í þrjá jafna hluta eftir hækkandi kvöldgildum testósteróns. Þeir sem greindust þunglyndir samkvæmt BDI skalanum reyndust með marktækt hærri kvöldgildi testósteróns (p=0,038 án geðlyfja). Karlar sem voru þunglyndir samkvæmt MADRS voru einnig með marktækt hærri kvöldgildi testósteróns (p=0,015; p=0,020 án geðlyfja).

Ályktanir: Karlar með hærri kvöldgildi testósteróns virðast líklegri til að vera með einkenni þunglyndis en ítarlegri rannsókna er þörf. Taka þarf tillit til geðlyfjanotkunar þegar verið er að meta samband testósteróns og þunglyndiseinkenna karla.

 

Natalia M. Pich¹, Rikke Bergmann², Elín S. Ólafsdóttir¹, Thomas Balle²

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Dpt of Drug Design and Pharmacology, Faculty of Health and Medical Sciences, Kaupmannahafnarháskóla

nmp@hi.is

Inngangur: Alzheimerssjúkdómur (AS) er algengasta form heilabilunar og eykst tíðni hans verulega með hækkuðum aldri. Skilningur á eðli og orsökum sjúkdómsins er enn takmarkaður og gerir þróun nýrra lyfja gegn honum erfiða. Flest lyf gegn Alzheimerssjúkdómi hindra ensímið asetýlkólínesterasa (AChE) og geta tafið en ekki stoppað eða snúið við gangi sjúkdómsins. Þörf er á nýrri og betri lyfjum með fjölþætta verkun. Galantamín er lyf með tvíþætta verkun á Alzheimerssjúkdóminn; það hindrar AChE auk þess að vera hvati eða “allosterically potentiating ligand” á nikótín asetýlkólín viðtaka (nAChRs). Leit að fleiri náttúruefnum með fjölþætta verkun, var gerð með sýndarskimun (virtual screening), HTVS (high throughput virtual screening), á um það bil 90 þús. efnum, þar á meððal alkalóíðum úr íslenskum jöfnum (Lycopodiaceae), sem mátaðir voru í röntgenkristalbyggingu af AChE og í samsvipslíkan (homology model) af a7-nAChR.

Efniviður og aðferðir: Tölvulíkan af manna a7-nAChR var útbúið með Modeller v. 9.9 byggt á röntgenkristalbyggingu af asetýlkólín-bindandi próteini (AChBP) bundið galantamíni (PDB ID: 2PH9). Sýndarskimun var framkvæmd með Schrödingers hugbúnaði. Gagnagrunnurinn sem notaður var inniheldur náttúruefni úr Zinc database (www.zinc.docking.org) að viðbættum 250 Lycopodium alkalóíðum.

Niðurstöður: Hver sýndarskimunarlota gaf af sér 60 efnabyggingar með lofandi virkni. Þær voru metnar frekar og áhugaverðustu byggingarnar valdar til að vinna með áfram í lífvirkniprófum.

Ályktanir: Sýndarskimunin bendir til að efnasambönd með galantamín-líka grunnbyggingu, séu líklegust til að hafa tvíþætta virkni, en auk þess eru nokkrar aðrar byggingar, þar á meðal nokkrir Lycopodium alkalóíðar, ofarlega á listanum. Niðurstöður „docking“ tilrauna gefa til kynna tvo ólíka bindistaði þar sem annar þeirra er nálægt bindistað galantamíns í AChBP (PDB ID: 2PH9).

 

Eydís Einarsdóttir¹, Helga M. Ögmundsdóttir², Hans Tore Rapp³, Jörundur Svavarsson⁴, Elín S. Ólafsdóttir¹, Sesselja Ómarsdóttir¹

¹Lyfjafræðideild og ²læknadeild HÍ, ³jarð- og líffræðideild Háskólans í Bergen, ⁴líf- og umhverfisvísindadeild HÍ

eydisei@hi.is

Inngangur: Ísland er staðsett á einstökum stað í Norður-Atlantshafi og hefur líffræðilegur fjölbreytileiki í kringum landið nánast ekkert verið rannsakaður með tilliti til efnainnihalds lífvera. Helsta sérstaða hafsins í kringum Ísland eru heitir straumar úr suðri og kaldir straumar úr norðri auk jarðhitasvæða á hafsbotni. Hverastrýturnar í Eyjafirði eru einstakt náttúruundur og dæmi um slík neðansjávar jarðhitasvæði. Markmið rannsóknarinnar er að rannsaka efnainnihald svampdýra sem lifa á strýtunum og kanna áhrif útdrátta og efna úr þeim á frumulifun krabbameinsfrumna in vitro.

Efniviður og aðferðir: Úrdrættir eru útbúnir með díklórometan:metanól (1:1) leysablöndu og þeir þáttaðir niður með leysa/leysa vökva/vökva úrhlutun. MTS aðferð er notuð til þess að meta frumuhemjandi áhrif úrdrátta/þátta [33µg/mL] á SkBr3 brjóstakrabbameinsfrumur. Úrdrættir sem hemja frumulifun eru þáttaðir með súluskiljunum og lífvirknileidd einangrun er notuð til að finna virk efni.

Niðurstöður: Úrdrættir úr svömpunum Lissodendoryx fragilis, Haliclonasp., Halichondria panicea, Halichondria sp., Halichondria sitiens og Myxilla incrustans hömdu frumulifun SkBr3 krabbameinsfrumna meira en 50% í styrkunum, 33µg/mL. Unnið er að þáttun virkra efna úr svömpunum Haliclona sp. og Halichondria sitiens en ekki er búið að einangra hrein efni úr þessum svömpum.

Ályktanir: In vitro skimun úrdrátta og efnaþátta úr svömpum sem safnað var af hverastrýtunum á lifun krabbameinsfrumna gefa lofandi vísbendingar um að sjávarhryggleysingjarnir sem lifa þar framleiði áhugaverð efnasambönd sér til varnar. Unnið er að upphreinsun og byggingagreiningu virkra efna og hugsanlegt er að þar sé að finna sprotaefni sem gætu reynst áhugaverðir lyfjasprotar í framtíðinni.

 

Varsha Ajaykumar Kale^1,2, Ólafur H. Friðjónsson², Guðmundur Óli Hreggviðsson², Hörður G. Kristinsson², Berit Smestad Paulsen³, Jóna Freysdóttir^4,5,6, Sesselja Ómarsdóttir¹

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Matís ohf, ³lyfjafræðideild Háskólans í Osló, ⁴rannsóknastofu í gigtsjúkdómum og ⁵ónæmisfræðideild Landspítala, ⁶læknadeild HÍ

sesselo@hi.is

Inngangur: Sæbjúgu eru rík af fúkósýleruðu kondróitínsúlfati og notuð sem fæða í Asíu. Sýnt hefur verið fram á margskonar lífvirkni kondróitín súlfats in vitro og er það notað í fæðubótarefni til að meðhöndla slitgigt. Í þessu verkefni voru kondróitín súlfat og aðrar fjölsykrur einangraðar úr brjóski Atlantshafssæbjúgna (Curcmaria frondosa) og áhrif þeirra á þroska angafrumna og getu þeirra til að ræsa ósamgena CD4+ T frumur rannsökuð.

Efniviður og aðferðir: Fjölsykruþættir úr fjölsykrublöndu úr sæbjúgum voru einangraðir með jónskiptaskiljun (B, C og D) og einsykrusamsetning þeirra metin með metanólýsu á gasgreini. Angafrumur úr mönnum voru þroskaðar með eða án fjölsykruþáttanna. Þroskaðar angafrumur voru líka samræktaðar með ósamgena CD4+ T frumum. Boðefnaseytun var mæld með ELISA aðferð og tjáning á yfirborðssameindum í frumuflæðisjá.

Niðurstöður: Fjölsykruþættirnir þrír úr sæbjúgunum innihalda ólíkrar gerðir fjölsykra, þar sem fúkósýlerað kondróitín súlfat er bara að finna í þætti D. Angafrumur sem höfðu þroskast í návist fjölsykruþáttar B seyttu minna magni af IL-6, IL-10 og IL-12p40 en óbreyttu magni af IL-1β en angafrumur þroskaðar án fjölsykruþátta. T frumur samræktaðar með angafrumum sem höfðu þroskast í návist þáttar B seyttu minna af IFN-γ og meira af IL-17 samanborið við viðmið en styrkur IL-10 og IL-22 var óbreyttur.

Ályktanir: Angafrumur þroskaðar í návist fjölsykruþáttar B seyttu minna af IL-12p40 sem leiddi til minni ræsingar á Th1 frumum við ósamgena ræsingu. Þrátt fyrir minni IL-6 seytun leiddu angafrumur þroskaðar með fjölsykruþætti B til meiri ræsingar á Th17 frumum. Þetta bendir til þess að fjölsykruþáttur B leiði til þroskunar á angafrumum þannig að þær ýti undir Th17 ræsingu og geti því eflt varnir gegn sveppum og utanfrumubakteríum.

 

Priyanka Sahariah¹, Bjarni Már Óskarsson¹, Martha Hjálmarsdóttir², Már Másson¹

¹Lyfjafræðideild og ²lífeindafræði læknadeild HÍ

prs1@hi.is

Inngangur: Bakteríudrepandi peptíð eru mikilvæg vörn í ósérhæfðu ónæmiskerfi flestra fjölfrumunga. Flest bakteríudrepandi peptíð eru fjölkatjónísk og trufla starfsemi frumuhimnu baktería. Áhugavert er að smíða kítósanfjölliður, sem líkja eftir þessari virkni bakteríudrepandi peptíða til notkunar í lækningum og sóttvörnum.

Efniviður og aðferðir: Markmið þessarar rannsóknar var að smíða gúanidíleraðar kítósanafleiður sem líkja eftir katjónískri byggingu bakteríudrepandi peptíða og greina bakteríudrepandi virkni þeirra gegn tveimur gram jákvæðum og tveimur gram neikvæðum bakteríutegundum.

Niðurstöður: Með notkun O-TBDMS verndaðs kítósans var mögulegt að framkvæma efnasmíðarnar við mildar aðstæður. Hvörfin voru framkvæmd með 1,3-bis-(tert-bútoxíkarbónýl) (1,3-di-boc) verndað gúanidíni og þríflýlgúanidíni sem hvarfefni eftir því sem hentaði hverju sinni. Þrímetýleruðu afleiðurnar voru smíðaðar með þekktum aðferðum. Lægsti heftistyrkur (MIC) og lægsti drápstyrkur (MLC) var ákvarðaður fyrir S. aureus (ATCC 29213), E. faecalis (ATCC 29212), E. coli (ATCC 25922) og P. aeruginosa (ATCC 27853). Greining á sambandi byggingar á virkni sýndi að hleðsluþéttleiki hafði jákvæð áhrif á virkni og lengd alkýlkeðju sem tengir katjóníska hópinn við fjölliðukeðjuna hafði neikvæð áhrif á virkni.

Ályktanir: Efnasmíði N-gúanidíl kítósan og N-asýl-gúanidíl kítósan með mismunandi þéttleika sethópa tókst vel. Um er að ræða fyrstu efnasmíð kítósanafleiða sem með notkun tvennskonar verndarhópa (TBDMS og Boc). Byggt á niðurstöðum bakteríuprófsins var mögulegt að skilgreina samband byggingar og virkni.

 

Berglind Eva Benediktsdóttir¹, Þórarinn Guðjónsson², Ólafur Baldursson³, Már Másson¹

¹Lyfjafræðideild og ²lífvísindasetri HÍ, ³lungnadeild  Landspítala 

berglib@hi.is

Inngangur: N-fjórgildar kítósanafleiður hafa verið rannsakaðar til að auka gegndræpi peptíð- og próteinlyfja í gengnum þéttitengsl slímþekju. Markmið verkefnisins var að ákvarða samband á milli lengdar N-alkýlhóps þessara afleiða og gegndræpisaukningar í berkjuþekjufrumumódeli.

Efniviður og aðferðir: Gegndræpisaukandi áhrif N-fjórgildu kítósanafleiðanna N-metýl-, N-própýl-, N-bútýl og N-hexýl-N,N-dímetýl kítósan (TMC, QuatPrópýl, QuatBútýl og QuatHexýl), voru könnuð í VA10 berkjufrumþekju, með flæði FITC-dextran 4 kDa (FD4) og rafviðnámsmælingum (TER). Lífvænleiki var kannaður með MTT-prófi og áhrif á þéttitengsli með mótefnalitunum.

Niðurstöður: Gegndræpisaukning vegna allra N-fjórgildu kítósanafleiðanna var skammtaháð. TMC frá 0,25 mg/ml lækkaði TER, sem að hækkaði svo aftur að meðferð lokinni. Flæði FD4 hækkaði þre- til sexfalt miðað við viðmið. QuatHexyl var öflugast allra afleiðanna í að auka gegndræpi, eða frá 0,016 mg/ml. Hins vegar var minni lífvænleiki tengdur þessari aukningu í gegndræpni ásamt upplausn í þéttitengjasamstæðunni. TMC virtist hafa viðsnúanleg áhrif á millifrumurýmið á meðan yfirborðsvirka afleiðan QuatHexýl olli kröftugum áhrifum sem leiða til minni lífvænleika frumnanna

Ályktanir: Aukin yfirborðsvirkni afleiðanna leiðir til aukins gegndræpis, riðlun þéttitengja og minni lífvænleika í röðinni QuatHexýl ≈ QuatBútýl > QuatPrópýl > TMC. Jafnframt er aukið gegndræpi ekki eingöngu háð katjónísku hleðslunni heldur einnig lengd N-alkýl keðju fjórgildu kítósanafleiðunnar. Þar sem að TMC var virk í tiltölulega lágum styrk og dró ekki úr lífvænleika með langvarandi hætti, er hún sú fjölliða sem gæti einna helst verið vænleg til ítarlegri rannsókna í innöndunarlyfjaformum.

Ingólfur Magnússon, Vivek S. Gaware, Már Másson

Lyfjafræðideild HÍ

inm3@hi.is

Inngangur: Smellefnafræði (click chemistry) er nýleg aðferð í efnasmíðum sem kom fyrst fram á sjónarsviðið árið 2001. Megintilgangur smellefnafræði er að einfalda efnasmíðar á stórum sameindum og gera þær fljótvirkar og skilvirkari. Markmið verkefnisins var að beita smellefnafræði á við smíði kítósanafleiða. Kítósan er fjölliður sem hafa marga lífeðlisfræðilega kosti eins og litlar eiturverkanir á heilbrigðar frumur og geta því nýst sem nanoferja (nanocarrier) fyrir lyf. Kítósan er hins vegar stór sameind og takmarkanir á notkun kítósanafleiða felast aðallega í erfiðleikum við efnasmíðar og efnagreiningu.

Efniviður og aðferðir: Við rannsóknina var notað koparhvatað smell-efnahvarf, sem nefnist Huisigen hringviðbótarhvarf milli azíða og alkyna, til að tengja flúrljómunarefni eða ljósörvunarefni á endatengi (reducing end) þrímetýlkítósans (TMC) afleiða.

Niðurstöður: Við rannsóknina var smellefnahvarf framkvæmt við hydroxylamine propyne með ljósörvunarefninu tetraphenylporphyrine (TPP) azíð og flúrljómunarefninu Rhodamine B azíð. Þessi myndefni voru síðan hvörfuð við endatengi TMC með oxime efnahvarfi. Smellefnahvarfið milli TPP azíðs og hydroxylamine propyne heppnaðist ekki. Smellefnahvarf hydroxylamine propynes við rhodamine B azíð heppnaðist og gaf myndefnið rhodamine B þríazole hydroxylamín sem var notað áfram og tengt við endatengi TMC með oxím efnahvarfi. Niðurstöður benda til þess að hvarfið hafi heppnast en ekki tókst að einangra nægjanlegt magn fyrir NMR greiningu.

Ályktanir: Þessar niðurstöður styðja því að hluta til að hægt er tengja flúrljómandi efni þríazól tengi við endatengi TMC. Ítarlegri rannsókna er þörf til að ná upphaflegum markmiðum í að tengja TMC beint við virka efnahópa með smellefnafræði.

 

Sigríður Haraldsdóttir^1,2,Unnur A. Valdimarsdóttir², Sigurður Guðmundsson^2,3, Ragnheiður I. Bjarnadóttir³

¹Embætti landlæknis, ²Miðstöð í lýðheilsuvísindum, ³Landspítala

shara@landlaeknir.is

Inngangur: Mikilvægur þáttur í að stuðla að jafnræði í heilsu er að tryggja sérhverju barni eins góða byrjun og kostur er. Meðgönguvernd og fæðingarþjónusta eru þar mikilvægir þættir. Á síðustu áratugum hefur orðið mikil breyting á búsetumynstri og landfræðilegri dreifingu fæðingaþjónustu. Fæðingarstöðum hefur fækkað en vel er fylgst með mæðrum á meðgöngu og ráðlagt er um val á fæðingarstað. Markmið rannsóknar er að varpa ljósi á hvort munur er á tilteknum fæðingarútkomum eftir búsetu mæðra. Einnig að skilja hvort fjarlægð frá heilbrigðisþjónustu og þjónustustig í heimabyggð hafi áhrif á fæðingaútkomur.

Efniviður og aðferðir: Fæðingar áranna 2000-2009 eru kortlagðar eftir búsetu mæðra. Búseta er flokkuð eftir fjarlægð frá höfuðborgarsvæðinu og eftir framboði á heilbrigðisþjónustu. Notuð eru gögn úr fæðingarskrá. Meginútkomumælingar eru fyrirburafæðingar, léttburar og burðarmálsdauði. Kannað er hvort munur er á fæðingarútkomum eftir búsetusvæðum mæðra þegar leiðrétt er fyrir mögulegum blöndunarþáttum.

Niðurstöður: Þegar fæðingar voru bornar saman eftir búsetusvæðum mæðra reyndist ekki marktækur munum á líkum á fyrirburum og léttburum innan og utan höfuðborgarsvæðisins þegar leiðrétt hafði verið fyrir blöndunarþáttum. Ennfremur reyndust ekki meiri líkur á fyrirburum eða léttburum á svæðum með takmarkaða heilbrigðisþjónustu í heimabyggð en á svæðum þar sem mikil og sérhæfð þjónusta var í nánasta umhverfi.
Ályktanir: Fyrstu niðurstöður gefa til kynna að mæður á svæðum þar sem lítil eða takmörkuð heilbrigðisþjónusta er í heimabyggð eru ekki líklegri til að eignast léttbura eða fyrirbura en mæður sem búa á svæðum er sem mikið framboð er á þjónustu. Vísbendingar eru þó um að ýmsar aðrar fæðingarútkomur og þættir sem tengjast fæðingum séu mismunandi eftir búsetusvæðum móður.

 

Erla Björnsdóttir¹, Christer Janson³, Þórarinn Gíslason^1,2 , Jón Friðrik Sigurðsson^1,4 Allan I. Pack⁵, Philip Gherman⁵, Michael Perlis⁵, Erna Sif Arnardóttir^1,2, Bryndís Benediktsdóttir^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²lungnadeild Landspítala, ³Háskólanum í Uppsölum, ⁴geðsviði Landspítala, ⁵Háskólanum í Pennsylvaníu

erlabjo@gmail.com

Inngangur: Svefnleysi er algengt vandamál meðal sjúklinga með kæfisvefn en lítið er vitað um áhrif meðferðar við kæfisvefni á einkenni svefnleysis.

Efniviður og aðferðir: Markmiðið var að kanna algengi svefnleysis hjá kæfisvefnssjúklingum áður en þeir hófu meðferð með svefnöndunartæki (CPAP) og við tveggja ára eftirfylgd. Skoðað var hvernig einkenni svefnleysis breyttust og hvaða áhrif svefnleysi hafði á meðferðarheldni. Allir þátttakendur (n=822) fóru í svefnmælingu, gengust undir læknisskoðun og svöruðu spurningalistum um svefn og heilsu áður en þeir hófu CPAP-meðferð. Tveimur árum eftir að meðferð hófst svöruðu þátttakendur sömu spurningalistum og meðferðarheldni þeirra var skoðuð. Alls komu 90,1% þátttakenda í eftirfylgd.

Niðurstöður: Svefnleysi var mjög algengt hjá ómeðhöndluðum kæfi-svefnssjúklingum (57,6% vöknuðu oft á nóttinni, 15,6% áttu erfitt með að sofna og 27,9% vöknuðu of snemma á morgnana). Við eftirfylgd voru 64% þátttakenda að nota CPAP, flestir með fulla notkun. Við eftirfylgd var tíðni þess að vakna oft á nóttinni marktækt lægri hjá þeim sem notuðu CPAP (30,1% hjá notendum en 45,8% hjá þeim sem ekki notuðu CPAP, p<0,001). Þessi munur var ekki fyrir hendi hjá þeim sem áttu erfitt með að sofna á kvöldin eða vöknuðu of snemma á morgnana en þessir sjúklingar voru hins vegar líklegri til að hætta CPAP meðferð

Ályktanir: Að vakna oft á nóttinni er algengt hjá sjúklingum með kæfi-svefn en lagast gjarnan við CPAP-meðferð. Mikilvægt er að huga sérstaklega að kæfisvefnssjúklingum sem eiga erfitt með að sofna á kvöldin eða vakna of snemma á morgnana þar sem svefnleysi þeirra lagast ekki við CPAP og þeir eru líklegri til þess að hætta meðferð. Hugsanlega er gagnlegt að meðhöndla svefnleysi hjá þessum sjúklingum áður en meðferð við kæfisvefni hefst.

 

Guðrún Þengilsdóttir^1,2, Janine M. Traulsen^3, Anna B. Almarsdóttir^1,2

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²rannsóknastofnun um lyfjamál við HÍ, ³lyfjafræðideild Kaupmannahafnarháskóla

gth2@hi.is

Inngangur: Statín eru notuð af milljónum einstaklinga um allan heim, en lítið er vitað hvernig sjúklingar upplifa statínmeðferð eða hvers vegna sjúklingar kjósa að hætta eða halda meðferð áfram. Markmið þessarar rannsóknar var að beita félagsvísindakenningum um áhættu til að meta hvað fyrrum og núverandi statínnotendur hugsa og vita um statínmeðferð.

Efniviður og aðferðir: Tekin voru eigindleg djúpviðtöl við 10 einstaklinga sem höfðu notað statín í að minnsta kosti eitt ár og 10 einstaklinga sem höfðu hætt að nota statín að minnsta kosti níu mánuðum fyrir viðtalið. Þátttakendur voru valdir úr hópi viðskiptavina Apóteks Vesturlands.

Niðurstöður: Þátttakendur voru almennt á móti lyfjum. Þeim fannst læknar ekki hafa nægan tíma til að sinna sjúklingum vel og að þeir einblíndu of mikið á ávísun lyfja. Þátttakendum fannst þau hafa fengið litlar upplýsingar um statínmeðferðina og virtust ekki fyllilega skilja af hverju þau þurftu lyfið. Þau höfðu áhuga á að vita hvort þau gætu gert eitthvað til að þurfa ekki að taka statín, sem og vildu vita um hugsanlegar neikvæðar afleiðingar sem gætu fylgt lyfjatökunni - en viðurkenndu þó að vitneskja um mögulegar aukaverkanir gæti komið í veg fyrir að þau tækju lyf. Þeir þátttakendur sem héldu áfram að taka statín sögðust gera það af því að „þeim væri sagt að taka það“ og að sama skapi sögðust þau sem voru hætt að taka statín myndu byrja aftur ef þeim væri sagt að gera það.

Ályktanir: Þátttakendur virðast taka statín af því að læknirinn - sérfræðingurinn - segir þeim að gera það, án þess að skilja þörfina fyrir lyfinu. Með því að bæta samskipti milli sjúklinga og lækna og upplýsa sjúklinginn betur um meðferðina og tilgang hennar er hugsanlegt að statínnotendur yrðu sáttari við að taka þessi lyf í forvarnarskyni.

 

Hrefna Sif Bragadóttir¹, Anna Birna Almarsdóttir¹, Pétur Sigurður Gunnarsson¹, Angela Pegram², Sabrina W. Cole²

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Wingate University School of Pharmacy, BNA

hsb6@hi.is

Inngangur: Ekki hefur áður verið lagt mat á heilsueflingarverkefni háskólans í Wingate, Bandaríkjunum. Rannsóknir hafa sýnt að þörf er á að meta klínísk, hagfræðileg og önnur heilsutengd áhrif af meðferðarheldni ýmissa lyfja á meðal sjúklinga með mismunandi sjúkdómsgreiningar. Meginmarkmið þessarar afturskyggnu sjúkraskrárrýni var að lýsa meðferðarheldni lyfja meðal þátttakenda í heilsueflingunni sem höfðu verið greindir með ákveðna langvinna sjúkdóma. Undirmarkmið rannsóknarinnar voru að meta breytingar í klínískum, hagfræðilegum og hegðunartengdum útkomum milli tveggja heimsókna auk þess að setja þær í samhengi við meðferðarheldni.

Efniviður og aðferðir: Þversniðsrannsókn var framkvæmd til að meta meðferðarheldni milli tveggja heimsókna í heilsueflingarmiðstöðina út frá lyfjaendurnýjunum fengnum úr lyfjagagnagrunni. Íhlutunarsnið án viðmiðunarhóps var notað til að meta breytingar í klínískum, hagfræðilegum og hegðunartengdum útkomum út frá heilsueflingarviðtölum og öðrum skráningargögnum.

Niðurstöður: Um það bil helmingur (49,5%) þátttakenda í rannsókninni tóku lyfin sín ekki sem skyldi. Ómeðferðarheldnir einstaklingar voru líklegri til að nota fleiri lyf og mælast með óeðlileg gildi á líkamsmassastuðli og mittismáli. Þátttakendur voru minnst meðferðarheldnir við sykursýkislyf en mest við angíótensín II viðtakahindra. Þegar litið er á átta mest notuðu lyfin innan þýðisins var meðferðarheldni við simvastatín hæst en lægst við níasín. Gögnin gáfu til kynna að meðferðarheldnir þátttakendur höfðu heilbrigðari lífsstíl að einhverju marki. Kostnaðargreining gaf vísbendingar um hærri heilbrigðiskostnað meðal ómeðferðarheldinna einstaklinga, en þörf er á ítarlegra hagfræðilegu mati.

Ályktanir: Ófullnægjandi meðferðarheldni í þessu þýði gefur vísbendingu um þörf á frekari íhlutun. Þessi rannsókn ýtir undir áframhaldandi heilsueflingu, en þó er þörf á viðameira mati.

 

Una Jóhannesdóttir¹, Gunnar Jónasson^1,2, Tonie Gertin Sörensen², Ásgeir Haraldsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²Barnaspítala Hringsins

unj8@hi.is

Inngangur: Algengt er að grunur vakni um ofnæmi gegn sýklalyfjum hjá börnum og getur það komið í veg fyrir notkun réttra lyfja. Hugsanlegt er að sýklalyfjaofnæmi sé ofgreint og því gæti reynst mikilvægt að notast við greiningaraðferðir sem ýmist staðfesta eða útiloka þennan grun. Markmið rannsóknarinnar var að meta hve stórt hlutfall þeirra barna sem komu í áreitipróf vegna gruns um sýklalyfjaofnæmi reyndist vera með staðfest einkenni bráðaofnæmis.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin var afturskyggn og náði til allra barna sem vísað var af lækni í opin áreitipróf fyrir sýklalyfjum á Barnaspítala Hringsins á árunum 2007-2012. Úr sjúkraskrá voru fengnar klínískar upplýsingar og niðurstöður úr áreitiprófunum. Tengl voru skoðuð milli lyfjategunda, viðbragða, annarra sjúkdóma, ofnæmishneigðar og annars.

Niðurstöður: Af 591 barni sem mættu í opið áreitipróf voru 34 börn með jákvæða eða óljósa svörun, ýmist bráð (n=8; 23,5%) eða síðbúin (n=26; 76,5%) ofnæmisviðbrögð. Þessi börn mættu í endurtekið próf til staðfestingar og af þeim fengu þrjú börn síðbúið ofnæmissvar gegn því sýklalyfi sem í hlut átti. Algengast var að prófað væri fyrir amoxícillíni einu og sér (n=326; 55%) eða samsett með klavúlanik sýru (n=195; 33%). Flest börn voru ekki með þekkta ofnæmishneigð (n=408; 69%). Ekkert barnanna var greint með bráðaofnæmi, gerð I svörun, fyrir því sýklalyfi sem það var prófað fyrir.

Ályktanir: Bráðaofnæmi fyrir viðkomandi sýklalyfi var afsannað í öllum tilvikum hjá þeim börnum sem mættu í prófin og því er hugsanlegt að það hafi verið. Mögulega komu upphafleg viðbrögð barnanna fram vegna annarrar sýkingar fremur en sýklalyfjanna. Ekki er hægt að útiloka að fleiri börn hefðu fengið síðbúin ofnæmisviðbrögð ef gefnir hefðu verið fleiri en tveir skammtar af lyfinu.

 

Arnheiður Sigurðardóttir¹, Ásrún Matthíasdóttir²

¹Hjúkrunarfræðideild HÍ, ²Háskólanum í Reykjavík

arnheid@hi.is

Inngangur: Á undanförnum árum hefur mikil áhersla verið lögð á að börn séu á brjósti eða fái brjóstamjólk og á Íslandi fæðast um 4.500 börn árlega. Sífellt fleiri rannsóknir hafa komið fram á síðastliðnum tveimur áratugum sem hampa ágæti brjóstagjafar fyrir móður og barn. Svo þungt vega rökin að fræðimönnum ber saman um að ekki sé kostur á betri ungbarnafæðu og fagfólk eigi að hvetja mæður og veita þeim stuðning við brjóstagjöf með öllum tiltækum ráðum. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin og Barnahjálp Sameinuðu þjóðanna, Miðstöð heilsuverndar barna og Manneldisráð mæla með að börn séu eingöngu á brjósti í sex mánuði og hvetja til brjóstagjafar ásamt annarri fæðu í allt að tvö ár eða lengur og telja það ákjósanlegt lýðheilsumarkmið.

Efniviður og aðferðir: Vefsíðan fjallar um brjóstagjöf frá ýmsum sjónarhornum meðal annars næringu, ónæmisfræði, tengslamyndun og sem uppeldisaðferð. Efni síðunnar er byggt á niðurstöðum rannsókna og rannsóknartengdu efni og er tilgangurinn að koma niðurstöðum rannsókna til fólksins með kennslufræðilegum aðferðum og auðvelda heilbrigðisstarfsfólki að vinna faglega á hverjum tíma svo auka megi gæði heilbrigðisþjónustu.

Niðurstöður: Heimsóknir á www.brjostagjof.is voru frá janúar- desember 2011 frá 19.050 tölvum 35.255 (2.225-4.329) heimsóknir og 192.349 flettingar á síðum. Heimsóknum í maí voru frá 2.282 tölvum 4.329 heimsóknir og 24.490 flettingar. Frá árinu 2010 hefur notkun síðunnar margfaldast og breiðst út.

Ályktanir: Draga má þá ályktun að þörf hafi verði fyrir rannsóknartengt fræðsluefni á íslensku um brjóstagjöf á veraldarvefnum og að fræðslan sem síðan inniheldur geti fært þjóðina nær ákjósanlegu lýðheilsumarkmiði. Síðan er sú fyrsta sinnar tegundar á Íslandi sem kynnir rannsóknir á sviði brjóstagjafar og hefur verið vel tekið.

 

Birna G. Flygenring¹, Helga Bragadóttir^1,2, Herdís Sveinsdóttir¹

¹Háskóla Íslands, ²Landspítala

bgf@hi.is

Inngangur:Óvissa í starfsumhverfi getur valdið streitu og óánægju í starfi meðal starfsfólks.

Efniviður og aðferðir: Úrtak rannsóknarinnar náði til 221 starfsmanns Kragasjúkrahúsanna vorið 2011 og var svörunin 64,7% (n=143; hjúkrunarfræðingar=46%, sjúkraliðar=54%). Póstsendur var spurningalisti sem auk bakgrunnsspurninga innihélt spurningar um starfsánægju, streitu og vinnuálag.

Niðurstöður:Flestir þátttakenda (69%) voru eldri en 45 ára og voru í 50-90% starfshlutfalli (85%) og höfðu starfað við hjúkrun lengur en 10 ár (71%). Þáttagreining starfsánægjukvarðans greindi fimm þætti sem skýrðu saman 51,9% af heildardreifingu breytnanna. Hjá fjórum þáttanna var Cronbachs a>0,8. Þátttakendur voru óánægðastir með þáttinn Laun og hlunnindi (M=2,7) en ánægðastir voru þeir með þáttinn Samstarfsfólk (M=3,9). Hjúkrunarfræðingar voru marktækt óánægðari en sjúkraliðar með þáttinn Fagleg tækifæri (p<0,05) en marktækt ánægðari með þáttinn Jafnvægi milli vinnutíma og frítíma (p<0,05). Þáttagreining streitukvarðans greindi fjóra þætti sem saman skýrðu 55,8% af heildardreifingu breytnanna. Innra samræmi þáttanna mældist frá 0,77-0,87. Þeir þættir sem oftast ollu streitu voru: Vanmat og einhæfni í starfi (M=2,2) og Neikvæð samskipti, Óljós ábyrgð og óöryggi (M=2,2). Þeir þátttakendur sem fundu oftar fyrir streituþættinum Vanmat og einhæfni í starfi (r=0,428) og neikvæð samskipti (r= 0,419) voru óánægðari með starfsánægjuþáttinn Fagleg tækifæri og jafnvægi milli vinnu og einkalífs.

Ályktanir: Hjúkrunarfræðingar og sjúkraliðar starfandi á Kragasjúkra-húsunum eru almennt ánægðir í starfi. Mikil óvissa hefur ríkt um rekstur þessara stofnana og endurspeglast það í því sem veldur mestri streitu í starfi, það er sparnaðaraðgerðir, óvissa um framtíð stofnunar, deildar og eigið starf.

 

Jóhann Frímann Rúnarsson, Svala H. Magnús, Guðrún Valdimarsdóttir

Lífefna- og sameindalíffræðistofu HÍ

jfr1@hi.is

Inngangur: Vefir líkamans eru háðir blóði til að vaxa og dafna og eru æðaþelsfrumur nauðsynlegar til blóðflæðis. Þær mynda og endurmóta æðakerfið og gegna lykilhlutverki í vexti og viðgerð vefja. Eins og venjulegir vefir eru krabbameinsæxli háð blóðflæði og því er áhugavert að rannsaka æðaþelsfrumur með það í huga að þróa lyf sem stöðva nýmyndun æða í æxlum. Activin-like kinase-5 (ALK5) viðtakinn er tjáður í öllum frumum en æðaþelsfrumur tjá æðaþelssérhæfða viðtakann ALK1 og er markmið rannsóknarinnar að athuga hlutverk þessara tveggja TGFβ viðtaka í æðaþelsfrumum.

Efniviður og aðferðir: Æðaþelsfrumur, HUVECs, voru örvaðar með vaxtarþáttum eða sýktar með adenóveirukonstruktum sem innihéldu ALK1 eða ALK5 viðtakana. HUVECs voru sýktar með lentiveirukonstruktum sem innihéldu shRNA til að slá út tjáningu ákveðinna gena. RNA var einangrað úr frumum og genatjáning athuguð með PCR. Pípumyndun HUVECs á matrigeli var metin og mótefnalitanir gerðar á pípulaga frumum. Skrið frumna var athugað

Niðurstöður: PCR niðurstöður á sýktum HUVECs sýndu fram á að ALK1 veldur Id1 tjáningu. HUVECs sem yfirtjáðu sívirkan (ca) ALK1 viðtaka sýndu meiri hæfni til pípumyndunar á matrigeli andstætt HUVECs sem yfirtjáðu caALK5 viðtaka. Mótefnalitanir á pípulaga frumum sýndu fram á tjáningu Id1 í HUVECs sem yfirtjáðu caALK1. Yfirtjáning á caALK1 eða Id1 stuðlar að auknu skriði HUVECs. ALK5 viðtakinn virðist vinna gegn æðamyndun og eykur hann tjáningu á trombosponín-1 (TSP-1), geni sem vinnur gegn æðamyndun, í HUVECs

Ályktanir: Hægt er að álykta að TGFb boðleiðin stjórni ákveðnu jafnvægi í æðaþelsfrumum gegnum tvo ólíka viðtaka. ALK1 stuðlar að pípumyndun og skriði æðaþelsfrumna, meðal annars með því að stuðla að Id1 tjáningu. ALK5 viðtakinn hefur andstæð áhrif, meðal annars með því að ýta undir TSP-1 tjáningu.

 

Svala H. Magnús, Jóhann Frímann Rúnarsson, Guðrún Valdimarsdóttir

Lífefna- og sameindalíffræðistofa HÍ

shm1@hi.is

Inngangur:Vefir líkamans þurfa á æðum að halda til viðhalds og vaxtar. Þær sjá frumum fyrir blóðflæði, eru mikilvægar fyrir eðlilega starfsemi sem og æxlisvöxt. Í æðasjúkdómum er markmiðið að bæta skemmdar æðar en í æxlismyndun að stöðva æðamyndun. Því er mikilvægt að rannsaka hvað stýrir sérhæfingu stofnfrumna úr fósturvísum manna (hES frumur) í æðaþelsfrumur (EC) og finna lykilþætti sem nota má til lækninga. Markmiðið er að skoða hlutverk TGFb fjölskyldunnar í sérhæfingu stofnfrumna úr fósturvísum manna í EC frumur.

Efniviður og aðferðir: ALK1 viðtakinn er TGFb týpu I viðtaki og einungis tjáður í EC frumum. hES frumur voru meðhöndlaðar með vaxtarþáttum úr TGFb fjölskyldunni. Tvær sérhæfingaraðferðir voru notaðar sem byggjast á myndun frumukúlna. Frumukúlurnar voru flokkaðar með MACS aðferðinni og greindar með Western-blotting, mótefnalitunum, Q-PCR og geta CD31+ frumna til þess að mynda pípulaga göng athuguð.

Niðurstöður: Á 10. degi eftir myndun frumukúlna, var tjáning æðaþelsmarkera til staðar. Mótefnalitun á CD31+ frumum sýndi tjáningu bæði æðaþels- og sléttvöðvafrumu markera. Þær gátu myndað pípulaga göng og tekið upp ac-LDL, sem er einkennandi fyrir EC frumur. Sérstakan áhuga vakti að BMP9 vaxtarþátturinn jók tjáningu æðaþelsmarkera og pípulaga myndun fremur en aðrir TGFβvaxtarþættir. Þegar binding BMP9 við ALK1 viðtakann var hindruð minnkaði tjáning æðaþelsmarkera.

Ályktanir: Tjáning æðaþels- og sléttvöðvafrumumarkera í CD31+ frumum bendir til þess að frumuþýðið séu forverafrumur beggja frumukvísla. Niðurstöðurnar gefa til kynna að BMP9 vaxtarþátturinn virki ALK1/Smad1/Id1 boðleiðina og ýti hES frumum í æðaþelssérhæfingu. BMP9 og ALK1 gætu þess vegna verið áhugaverðir þættir að skoða enn frekar til dæmis í tengslum við lækningu ýmissa sjúkdóma sem snúa að æðamyndun.

 

Ramona Lieder^1,2, Vivek S. Gaware³, Már Másson³, Finnbogi Þormóðsson⁴, Jón M. Einarsson⁵, Jóhannes Gíslason⁵, Pétur H. Petersen⁴, Ólafur E. Sigurjónsson^1,2

¹Blóðbankanum, ²tækni- og verkfræðideild HR, ³Rannsóknasetri í lyfjafræði og lyfjavísindum, ⁴læknadeild HÍ, ⁵Genis ehf.

ramona@landspitali.is

Inngangur:Endótoxín eru bakteríutengd efni, sem ónæmiskerfið nemur og bregst við. Þáttur endótoxínmengunar í lífefnum unnum úr nátturafurðum hefur ekki verið mikið rannsakaður. Kítósan er það efni sem mikið notað í ígræðum ætluðum til notkunar í í sjúklinga. Ekki er auðvelt að greina endótoxínmengun í kítósani og þess vegna hafa margir rannsóknarhópar litið framhjá því sem mögulegum áhrifaþætti. Slíkt getur mögulega leitt til rangra túlkana á niðurstöðum þar sem raunáhrifin gætu verið vegna endótoxínmengunar fremur en áhrifa frá náttúruefninu sjálfu. Tilgangur þessa verkefnis var að kanna áhrif endótoxín mengunar á beinsérhæfingu frá mesenkýmal stofnfrumum in vitro.

Efniviður og aðferðir: Mesenkýmal stofnfrumum var fjölgað og þær sérhæfðar yfir í beinmyndandi frumur með og án kítínfásykra og LPS. Áhrif á fjölgun var könnuð með MTT prófi og tjáning á YKL-40 og TLR3, TLR4 var könnuð með Q-PCR. Beinsérhæfing var könnuð með tjáningu á beinsérhæfingargenum (ALP, osteopontin, osteocalcin) og með athugun á steinefnamyndun (Alizarin redn Von Kossa). Greining á tjáningu ýmissa bólguörvandi og bólguletjandi vaxtarþátta var framkvæmd með ELISA.

Niðurstöður: Við beinsérhæfingu varð aukning í steinefnaútfellingum og ALP virkni og tjáningu beinsérhæfingar genunum RUNX-2 og ALP hvort sem frumurnar voru sérhæfðar með LPS eða bæði með LPS og kítínfásykrum en ekki ef sérhæft var einungis með endótoxín hreinum kítínfásykrum.

Ályktanir: Þessi rannsóknir bendir til þess að LPS geti örvað beinsérhæfingu. Einnig benda þessar niðurstöður til að fara skuli varlega í að túlka niðurstöður í frumuræktunum með náttúruefnum ef ekki er búið að kanna magn endótoxíns í slíkum efnum.

 

Sandra Mjöll Jónsdóttir Buch^1,2, Ramona Lieder^1,3, Ólafur E. Sigurjónsson^1,2,3

¹Blóðbankanum, ²læknadeild HÍ, ³tækni- og verkfræðideild HR

smj9@hi.is

Inngangur: Mesenkýmal stofnfrumur (MSC) er hægt að einangra úr vefjum fullorðinna einstaklinga. Frumurnar hafa verið rannsakaðar með tilliti til notkunar í læknisfræði og hefur þá sérstaklega verið skoðuð sérhæfingarhæfni þeirra yfir í brjósk, bein og fitu og hæfni þeirra til að móta ónæmissvar. Algengast er að rækta MSC frumur í ræktunaræti með kálfasermi. Ef nota á frumurnar í læknisfræðilegum tilgangi er hins vegar nauðsynlegt að finna staðgengil, meðal annars vegna hugsanlegra ónæmis- og sýkingarvalda. Hægt er að nota lýsat sem unnið er úr ferskum blóðflögum (HPLF) í staðinn. Hér sýnum við fram á að einnig er hægt að nota lýsat úr útrunnum blóðflögueiningum (HPLO) sem ræktunaríbæti fyrir MSC frumur án þess að hafa áhrif á hæfni til beinsérhæfingar eða ónæmismótunar.

Efniviður og aðferðir: MSC frumur úr beinmerg voru ræktaðar í æti bættu með kálfasermi, HPLF og HPLO. Áhrif ætis á vöxt og útlit frumnanna var metið með fjölgunarprófi og vefjalitunum. Áhrif á hæfni til T-frumubælingar var metið með blönduðu eitilfrumuprófi (MLR). Hæfni til brjósk- og fitusérhæfingar var metið með vefjalitunum en beinsérhæfing var skoðuð sérstaklega með vefjalitunum, mælingu á alkalískum fosfatasa og qPCR á beinsérhæfingargenum.

Niðurstöður: Frumur ræktaðar í blóðflögulýsötum (HPLF og HPLO) fjölguðu sér hraðar en frumur ræktaðar í kálfasermi. Einnig höfðu frumur ræktaðar í blóðflögulýsötum ögn öðruvísi útlit. Tegund ræktunarætis hafði hins vegar ekki marktæk áhrif á hæfni frumnanna til T-frumubælingar eða til beinsérhæfingar.

Ályktanir: Hægt er að nýta HPLO sem íbæti fyrir vaxtaræti MSC frumna til jafns við notkun kálfasermis og HPLF. Hugsanlega er einnig hægt að nota HPLO til ræktunar á öðrum gerðum stofnfrumna og hafa rannsóknir á mesenkýmal forverafrumum afleiddum út frá fósturstofnfrumum hafist.

 

Ari Jón Arason^1,4,6, Skarphéðinn Halldórsson³, Berglind Eva Benediktsdóttir², Sævar Ingþórsson^1,4,6, Ólafur Baldursson^5,6, Satrajit Sinha⁷, Þórarinn Guðjónsson^1,4,6, Magnús Karl Magnússon^1,2,4,6

¹Rannsóknastofa í stofnfrumufræðum, ²rannsóknastofa í lyfja- og eiturefnafræði og ³rannsóknastofa í kerfislíffræði HÍ, ⁴blóðmeinafræðideild Landspítala, ⁵lungnadeild Landspítala, ⁶læknadeild HÍ, ⁷Dpt Biochemistry, Center for Excellence in Bioinform and Life Sciences, State University of New York Buffalo, BNA

aja1@hi.is

Inngangur: Sýndarlagskiptur (SL) þekjuvefur efri öndunarfæra þjónar mikilvægu hlutverki í að tryggja eðlilega starfsemi lungna. Rof eða skemmdir á þessari þekju og starfsemi hennar geta orsakað eða verið afleiðing af sjúkdómum á borð við langvinna lungnateppu, sýkingar og krabbamein. Umritunarþátturinn p63, sem er nauðsynlegur fyrir rétta lagskiptingu og myndun húðar er tjáður í basalfrumum lungnaþekju en þær eru taldar vera forverafrumur hennar. Hlutverk p63 í myndun og viðhaldi sýndarlagskiptrar lungnaþekju er hins vegar lítið þekkt. Markmið rannsóknarinnar var að rannsaka tjáningarmynstur og hlutverk p63 í sýndarlagskiptri lungnaþekju.

Efniviður og aðferðir: VA10 lugnafrumulínan sem hefur basalfrumueiginleika myndar lungnaþekju í loft-vökvaræktunarkerfi (ALI). Tjáning á p63 var slegin niður með lentiveiruferju. Niðurstöður voru greindar með mótefnalitunum, smásjárskoðun, PCR, Western blettun, rafviðnámsmælingum og mælingum á jónaflæði.

Niðurstöður: DNp63 splæsformið er ráðandi form af p63 í lungum og er einungis tjáð í basalfrumum sem raða sér á grunnhimnuna sem skilur að þekju- og stoðvef efri öndunarfæra. Niðursláttur á tjáningu p63 veldur minnkun í frumufjölgun og takmarkar frumuskrið VA10 frumna og hvatar fyriröldrun frumulínunnar. Við sýnum einnig að p63 er nauðsynlegur fyrir rétt viðbragð viðgerðarferla í skemmdri lungnaþekju. Myndun sýndarlagskiptrar lungnaþekju í ALI rækt er háð tjáningu á p63 í VA10 frumum. Þegar VA10 lungnaþekja er örvuð með interleukin-13 (IL13), sérhæfist undirhópur hennar í slímþekjufrumur. Niðursláttur á p63 hindrar þessa sérhæfingareiginleika.

Ályktanir: Þessar niðurstöður gefa til kynna að p63 sé nauðsynlegur fyrir rétta formmyndun og viðhald sýndarlagskiptrar lungnaþekju. Einnig renna þessar niðustöður stoðum undir að p63 sé nauðsynlegur fyrir IL13-háða slímfrumusérhæfingu forverafrumna í lungnavef.

  

Kristján Godsk Rögnvaldsson¹, Þórarinn Guðjónsson², Ari Jón Arason², Magnús Karl Magnússon^1,2,3, Sigurbergur Kárason^1,4

¹Læknadeild HÍ, ²rannsóknastofu í stofnfrumufræðum, ³rannsóknastof í lyfja- og eiturefnafræðum og ⁴svæfinga- og gjörgæsludeild Landspítala

kgr2@hi.is

Inngangur: Öndunarvélarmeðferð getur leitt til skemmda í þekjuvef lungna, orsakað viðvarandi bólguviðbragð, greitt leið bólgumiðla og örvera í blóðrás og valdið fjöllíffærabilun. Markmið verkefnisins var að þróa líkan til að framkalla áhrif öndunarvélarmeðferðar á lungnaþekjufrumur.

Efniviður og aðferðir: Rannsökuð voru viðbrögð tveggja lungnaþekjufrumulína við togálagi, A549 lungnablöðrufrumur og VA10 berkjufrumur. Notast var við Flexcell frumutogara til að framkalla síendurteknar 2 sek lotur af togi og hvíld í 12 klst. Til viðmiðunar voru frumur án togs. Svipgerðarbreytingar á frumum voru kannaðar með flúrljómandi mótefnalitun og Western blettun. Bólgusvörun var könnuð með því að mæla seytun IL-8 og LL-37.

Niðurstöður: Svipgerðarbreytingar sáust í tjáningu stoðgrindarpróteina A549 og VA10 eftir tog með aukinni myndun stressþráða f-aktíns örþráða en keratín 14 hélt að mestu óbreyttu tjáningarmynstri. Mótefnalitun á kennimörkum togálags gaf vísbendingar um að fleiri A549 og VA10 frumur tjáðu EGF viðtaka og β-4 integrin eftir tog. Mat á bólgusvörun með Western blettun fyrir LL-37 eftir tog sýndi hneigð til minnkunar á seytun hjá A549 en óbreytta seytun hjá VA10 frumum. A549 og VA10 seyta IL-8 bólgumiðlinum í mælanlegu magni og seytun virtist aukast við tog.

Ályktanir: Þetta er í fyrsta sinn sem Flexcell tæknin er notuð hér á landi. A549 hefur áður verið notuð sem líkan fyrir öndunarvélarálag in vitro og tókst að framkalla þekkt viðbrögð hennar við togálagi. Við sýndum að VA10 sýnir einnig slík viðbrögð. Frekari rannsókna er þörf en þegar hafa komið fram áhugaverðir þættir varðandi mun milli frumulínanna í tjáningu kennimarka togálags og seytun bólgumiðla. Slík þekking gæti leitt til aukins skilnings á og þróun varna gegn áverkum á lungnavef af völdum öndunarvélarmeðferðar.

 

Tómas Andri Axelsson, Martin Ingi Sigurðsson, Ásgeir Alexandersson, Húnbogi Þorsteinsson, Guðmundur Klemenzson, Steinn Jónsson, Tómas Guðbjartsson

Landspítala háskólasjúkrahúsi

taa2@hi.is

Inngangur:Eftir brjóstholsskurðaðgerð við lungnakrabbameini eru sjúklingar jafnan lagðir á vöknunardeild í nokkrar klukkustundir áður en þeir flytjast á legudeild. Sumir þarfnast þó innlagnar á gjörgæsludeild, ýmist í beinu framhaldi af aðgerð eða af vöknunar- eða legudeild. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna ástæður og áhættuþætti fyrir gjörgæsluinnlögn eftir þessar aðgerðir.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á 252 sjúklingum sem gengust undir blaðnám, fleyg- eða geiraskurð vegna lungnakrabbameins á Landspítala 2001-2010. Upplýsingar fengust úr sjúkraskrám og voru sjúklingar sem lögðust á gjörgæslu bornir saman við þá sem ekki lögðust þangað inn.

Niðurstöður: Alls lagðist 21 sjúklingur (8%) á gjörgæsludeild og var miðgildi legutíma einn dagur (bil 1-68). Hjá 11 sjúklinganna (52%) var innlögn rakin til vandamála í aðgerð, oftast lágs blóðþrýstings eða blæðingar. Tíu sjúklingar lögðust á gjörgæslu af legudeild (n=4) eða vöknunardeild (n=6) og voru ástæður innlagnar lágur blóðþrýstingur (n=4), hjarta- og/eða öndunarbilun (n=4) og enduraðgerð vegna blæðingar (n=2). Þrír sjúklingar voru lagðir inn að nýju eftir útskrift af gjörgæslu. Meðalaldur gjörgæslusjúklinga var sex árum hærri en viðmiðunarhóps (p=0,004) og þeir höfðu oftar sögu um langvinna lungnateppu og kransæðasjúkdóm. Stærð æxlis, pTNM-stig og aðgerðarlengd voru sambærileg í hópunum. Rúmlega tveir þriðju hópsins greindust með minniháttar fylgikvilla og tæplega helmingur alvarlega fylgikvilla, samanborið við 30% og 4% í viðmiðunarhópi.

Ályktanir: Fáir sjúklingar þarfnast innlagnar á gjörgæslu eftir skurðaðgerðir við lungnakrabbameini og þá oftast þeir sem eru eldri og með sögu um hjarta- og lungnasjúkdóma. Í helmingi tilfella er innlögn á gjörgæslu í beinu framhaldi af aðgerð og endurinnlagnir þangað eru fátíðar.

 

Jónína Ingólfsdóttir, Þóra Sif Ólafsdóttir, Gunnar Guðmundsson, Tómas Guðbjartsson Landspítala, Háskóla Íslands

jonina.ingolfsdottir@gmail.com

Inngangur: Markmið rannsóknarinnar var að kanna afdrif þeirra sjúklinga sem greindust með ósérhæfðar vefjabreytingar við miðmætisspeglun.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á 54 sjúklingum (meðalaldur 59 ár, 46% konur) sem greindust með ósérhæfðar breytingar í eitlum við miðmætisspeglun á Íslandi 1983-2007. Sjúklingum, sem fengið höfðu sértæka greiningu (n=182), höfðu þekkt lungnakrabbamein (n=24) eða þar sem upplýsingar vantaði (n=17), var sleppt. Afdrif sjúklinganna, meðal annars síðari greiningar, meðferð og lifun, voru könnuð úr sjúkraskrám og stofunótum sérfræðinga. Miðgildi eftirfylgdartíma var 38 mánuðir.

Niðurstöður: Eftir miðmætisspeglun fengu 76% sjúklinga sérhæfða greiningu, oftast viku (miðgildi) frá aðgerð. Algengustu greiningarnar voru illkynja sjúkdómur (n=34), sýking í lungum (n=12) og góðkynja æxli í miðmæti eða lungum (n=5). Algengustu aðferðir til greiningar voru skurðaðgerð (73%), ástunga (10%) eða berkjuspeglun (5%). Fjörutíu sjúklingar (74%) fengu meðferð í formi lyfja, geislunar og/eða aðgerðar. Allir sjúklingar, að fimm undanskildum, voru í eftirlit hjá sérfræðingi eftir aðgerðina, oftast lungna- eða krabbameinslæknum. Við lok eftirfylgdar voru 70% sjúklinga látnir og voru 81% í hópi þeirra sem fengu sérhæfða greiningu.

Ályktanir: Meirihluti sjúklinga með ósérhæfðar breytingar í eitlum við miðmætisspeglun greinast eftir aðgerðina með illkynja sjúkóm. Ekki virðist verða löng töf á greiningu illkynja sjúkdóms þrátt fyrir neikvæða miðmætisspeglun og flestum sjúklinganna virðist vera fylgt eftir af sérfræðingum.

 

Bylgja Hilmarsdóttir^1,2, Jón Þór Bergþórsson^1,2, Valgarður Sigurðsson^1,2, Þórarinn Guðjónsson^1,2, Magnús Karl Magnússon^1,2,3

¹Rannsóknastofu í stofnfrumufræðum, Lífvísindasetri HÍ, ²rannsóknastofu í blóðmeinafræði Landspítala. ³rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði HÍ

byh1@hi.is

Inngangur: “Long-non coding RNAs“ eða lncRNAs eru RNA yfir 200nt að lengd og skrá ekki fyrir próteinum. DLK1-DIO3 genasvæðinu (14q31) er stjórnað með foreldramörkun (impriting). Á svæðinu eru 2 lncRNA (Meg3, Meg8) og 54 miRNA, sem gerir það að stærsta miRNA hneppi í genamenginu. Hlutverk Meg3, sem tjáð er af móðursamsætu, er lítt þekkt. Vísbendingar eru um að það hafi áhrif á genatjáningu og hefur það meðal annars verið tengt umritun p53. Við höfum áður sýnt fram á að æðaþel örvar bandvefsumbreytingu (epithelial to mesenchymal transition, EMT) í D492 brjóstastofnfrumulínu í þrívíðri rækt. Í þessari rannsókn var tjáning Meg3 skoðuð fyrir og eftir bandvefsumbreytingu D492.

Efniviður og aðferðir: Frumuræktun, örflögugreining, qPCR, klónun og raðgreining.

Niðurstöður:Örflögugreining bendir til að DLK1-DIO3 genasvæðið sé yfirtjáð þegar brjóstastofnufrumulínan D492 er hvött til EMT umbreytingar. Meg3 tjáning var verulega aukin og af þeim 23 miRNA sem voru hvað mest örvuð við EMT umbreytinguna voru 14 á DLK1-DIO3 genasvæðinu. Við höfum nú gert nýja EMT undirlínu og aftur sjáum við Meg3 yfirtjáningu við þessa umbreytingu. Við höfum með RT-PCR magnað upp og raðgreint fjölda klóna af Meg3 til að kanna ísóform gensins. Við raðgreiningu fundust níu ísóform, þar af tvö ný. Í ljós kom að eitt þessara ísóforma virðist útskýra að mestu aukna tjáningu Meg3 í D492M við EMT umbreytingu.

Ályktanir: Meg3, lncRNA sem staðsett er á DLK1-DIO3 lókusnum á litningi 14 er yfirtjáð í undirlínum D492 brjóstastofnfrumulínunnar. Við EMT umbreytingu eykst tjáning á einu ísóformi þessa lncRNA auk þess sem tjáning á fjölda aðlægra miRNA gena eykst.Við erum nú að kanna hvort tjáning Meg3 og annarra gena í DLK1-DIO3 genaþyrpingunni hafi hlutverki að gegna við EMT umbreytingu.

 

Bjarki Guðmundsson¹, Hans Guttormur Þormar^1,2, Supawat Thongthip³, Margrét Steinarsdóttir³, Agata Smogorzewska⁴, Jón Jóhannes Jónsson^1,3

¹Lífefna- og sameindalíffræðistofa læknadeildar HÍ, ²Lífeind ehf., ³erfða- og sameindalæknisfræðideild Landspítala, ⁴Laboratory of Genome Maintenance, Rockefeller University, New York

bjarkigu@hi.is

Inngangur: Tvívíður þáttháður rafdráttur (2D-SDE) er aðferð sem hægt er að nota til að greina gæði og skemmdir flókinna kjarnsýrusýna. Í fyrri vídd rafdráttar er aðgreining kjarnsýra háð lengd og þætti, til dæmis tvíþátta DNA, einþátta DNA og RNA•DNA blendinga. Kjarnsýrur eru afmyndaðar með hita fyrir rafdrátt í seinni vídd og þá er færsla þeirra aðeins háð lengd. Eftir tvívíðan rafdrátt myndar hver þátthluti mismunandi boga. Með greiningu á þeim er hægt að meta magn og lengdardreifingu hvers þátthluta kjarnsýra í sýninu. Markmið þessa verkefnis var að kanna hvort hægt væri að nota 2D-SDE til að greina krosstengsl í DNA.

Efniviður og aðferðir: Fanconi anemia (FA) er hópur sjaldgæfra víkjandi sjúkdóma með mismunandi klínísk einkenni. Frumur sjúklinganna eru viðkvæmar fyrir DNA krosstengiefnum. Mannaerfðaefni einangrað úr blóði og DNA úr ræktuðum fíbróblöstum með stökkbreytingar í FANCA og FANCD1 genum voru meðhöndluð með DNA krosstengiefnum (díepoxýbútan, mítómýsín C og cisplatín). Sýnin voru síðan greind með 2D-SDE.

Niðurstöður: Aukið magn DNA greindist fyrir aftan boga af óskemmdu tvíþátta DNA, eins og vænta mátti af DNA með krosstengsl á milli þátta (interstrand crosslink). Þau hindra aðskilnað DNA þátta við afmyndun. Einnig greindust DNA sameindir sem færðust fyrir framan tvíþátta DNA, bæði DNA með krosstengsl innan þáttar (intrastrand) sem valda bognun á DNA sameindum og einþátta DNA. Magn skemmda var háð styrk krosstengiefnis og tengdist áunnum litningagöllum. Viðgerð á DNA skemmdum var minni hjá FA frumugerðum miðað við frumur með eðlilega arfgerð samkvæmt 2D-SDE greiningu.

Ályktanir: 2D-SDE aðferðin gæti reynst gagnleg í rannsóknum, við greiningar á Fanconi anemia og skyldum sjúkdómum sem og prófun fyrir svörun sjúklinga við lyfjameðferð með krosstengilyfjum.

 

Ásbjörg Ósk Snorradóttir¹, Birkir Þór Bragason¹, Helgi J. Ísaksson², Elías Ólafsson³, Ástríður Pálsdóttir¹

¹Tilraunastöð HÍ í meinafræði að Keldum, ²rannsóknastofu í meinafræði og ³taugalækningadeild B2 Landspítali

aos3@hi.is

Inngangur: Arfgeng heilablæðing er séríslenskur erfðasjúkdómur sem stafar af stökkbreytingu í cystatín C geni. Stökkbreytingin finnst eingöngu í arfberum í vissum ættum þar sem hægt er að rekja stökkbreytinguna í gegnum fjölskyldur. Sjúkdómurinn erfist ríkjandi, ókynbundið og veldur heilablæðingum í arfberum. Stökkbreytta próteinið hleðst upp í heilaslagæðum arfbera sem mýlildi (amyloid) og sléttvöðvafrumur eru að mestu og stundum að öllu leyti horfnar úr æðaveggjunum. Arfberar deyja að meðaltali flestir um þrítugt en einstaka arfberar lifa lengur. Tilgangur rannsóknarinnar var að skoða meinafræði heilaæða í sjúkdómnum og bera saman við heilbrigðar æðar.

Efniviður og aðferðir: Heilasneiðar úr 28 sjúklingum og átta viðmiðum voru notaðar í rannsókninni. Gerðar voru ýmsar vefjalitanir, hefðbundnar mótefnalitanir og flúrljómandi mótefnalitanir til þess að kanna hvaða millifrumuefni og prótein væru til staðar í heilaæðum og vefnum í kring.

Niðurstöður: Niðurstöður sýna mikla uppsöfnun á cystatín C próteininu í veggjum heilaslagæða sjúklinga, fáar sléttvöðvafrumur sjást og einnig sést rof á endóþeli og elastíni. Sértæk bandvefslitun sýndi að það er mikil bandvefsuppsöfnun í slagæðaveggjum hjá sjúklingum. Nánari greining sýndi að um kollagen IV var að ræða sem kemur heim og saman við niðurstöður úr microarray rannsókn á genatjáningu húðfíbróblasta úr arfberum þar sem kollagen IV var martækt upptjáð. Tjáning aggrecan gensins, ACAN, var einnig mjög upptjáð í arfberafrumunum og mótefnalitun á heilaslagæðum sjúklinga sýndi mikla uppsöfnun á aggrecani í æðaveggjunum.

Ályktanir: Í tengslum við þessa miklu uppsöfnun á millifrumuefnum var connective tissue growth factor (CTGF), sem örvar framleiðslu millifrumuefna eins og til dæmis kollagens, einnig skoðað og í sumum tilfellum var mikil CTGF litun í kringum æðar sjúklinga.

 

Vigdís Stefánsdóttir^1,2, Óskar Þór Jóhannsson³, Heather Skirton⁴, Laufey Tryggvadóttir⁵, Hrafn Tulinius⁶, Cyril Chapman⁷, Jón Jóhannes Jónsson^1,2,6

¹Erfða- og sameindalæknisfræðideild Landspítala, ²lífefna- og sameindalíffræðistofa læknadeildar HÍ, ³lyflækningasviði Landspítala, ⁴Faculty of Health, Education and Society, Plymouth Univ., ⁵Krabbameinsskrá Íslands, ⁶erfðafræðinefnd HÍ, 7Birmingham Women´s Hospital, NHS Trust

vigdiss@hi.is

Inngangur: Við mat á erfðaáhættu þarf nákvæmar upplýsingar. Upplýsingar ráðþega um fjölskyldu eru oft ófullkomnar en með rafrænum lýðgrunduðum ættfræðigagnagrunni er hægt að búa til nákvæm ættartré. Ættfræðigrunnur erfðafræðinefndar HÍ inniheldur upplýsingar um Íslendinga fædda eftir 1840. Skylt er að skrá krabbameinsgreiningar og því er Krabbameinsskrá Íslands mjög nákvæm. Skráningar brjóstakrabbameina ná aftur til 1911, annarra krabbameina aftur til 1952.

Efniðviður og aðferðir: Rúmlega 600 ráðþegar leituðu krabbameinserfðaráðgjafar hjá erfða- og sameindalæknisfræðideild frá janúar 2007 til janúar 2012. Flestir komu þrisvar til fjórum sinnum. Ráðþegar veita upplýst samþykki fyrir ættrakningu erfðafræðinefndar HÍ og samkeyrslu við Krabbameinsskrá. Ætlað samþykki ættingja byggir á því að ráðþegi fái ekki upplýsingar um aðra einstaklinga.

Niðurstöður: Gerð voru 265 ættartré á rannsóknartíma. Ættartré gerð eftir upplýsingum ráðþega eingöngu náðu til 10-25 einstaklinga en ættartré gerð eftir upplýsingum frá erfðafræðinefnd 40-2.000 einstaklinga, algengast 300-500 einstaklinga. Af 600 ráðþegum gekkst 541 undir erfðaransókn og fundust 107 BRCA2 og 14 BRCA1 stökkbreytingar. Þeir tilheyra rúmlega 40 fjölskyldum með BRCA2 stökkbreytinguna 999del5 og fimm fjölskyldum með BRCA1 stökkbreytinguna 5193G>A.

Ályktanir: Að nota rafræna ættfræði- og sjúkdómagrunna bætir erfðaráðgjöf umtalsvert. Ekki hefur orðið vart við óánægju ráðþega eða önnur vandkvæði. Það er sérlega mikilvægt þar sem margar krabbameinsskrár erlendis veita aðeins upplýsingar um krabbameinsgreiningar einstaklinga með skriflegu leyfi. Við teljum meðal annars í ljósi reynslunnar hér á landi að ætlað samþykki nægi. Það er einnig í samræmi við dreifingu annarra erfðafræðilegra fjölskylduupplýsinga, svo sem ættartrjáa, milli heilbrigðisstofnana.

 

Xiao Tang¹, Anna Þóra Pétursdóttir^1,2, Eiríkur Steingrímsson^1,3, Pétur H. Petersen^1,4

¹Lífvísindasetri HÍ, ²Íslenskri erfðagreiningu, ³lífefna- og sameindalíffræði og ⁴rannsóknastofu í taugalíffræði læknadeild HÍ

phenry@hi.is

Inngangur: Umritunarþátturinn Microphthalamia (Mitf) er mikilvægur fyrir þroskun og starfsemi litfrumna spendýra. Mýs sem skortir Mitf genið eru hvítar, blindar og heyrnarlausar. Mitf er einnig tjáð í lyktarklumbunni, í taugafrumum sem bera taugaboðin frá lyktarþekjunni til heilabarkar. Hins vegar er hlutverk Mitf í miðtaugakerfinu óþekkt. Til að komast að því höfum við skoðað hvaða genum Mitf stjórnar í lyktarklumbunni og hvaða áhrif það hefur á lyktarskynjun.

Efniviður og aðferðir: Tjáning MITF próteinsins í lyktarklumbunni var ákvörðuð með mótefnalitunum. Tjáning gena í lyktarklumbu músa með og án Mitf var borin saman með notkun örflagna. Breytingar í genum sem sýndu lækkun og innhéldu þekkt MITF bindiset voru staðfestar með magnbundinni PCR mælingu. Breytingar í próteinum voru metnar með Western greiningu. Lyktarnæmni var metin með því að fela hnetusmjör og mæla hve lengi það tók mýs af mismunandi arfgerðum og aldri að finna það.

Niðurstöður: Þær frumur sem tjá Mitf eru til staðar í Mitf stökkbreyttum músum. Eitt þeirra gena sem sýndi greinilega lækkun í lyktarklumbum úr Mitf stökkbreyttum músum var Sarcoglycan gamma – Sgcg. Ekki var numin lækkun á því í öðrum vefjum. Western greining sýndi að Sgcg próteinið var ekki til staðar í lyktarklumbu stökbreyttu músanna en óbreytt í öðrum vefjum. Mitf stökkbreyttar mýs höfðu svipað lyktarskyn og viðmiðunarmýs og lyktarklumban var af svipaðri stærð.

Ályktanir: MITF er ekki nauðsynlegt fyrir ákvörðun frumugerða í lyktarklumbunni meðan á þroskun stendur. Sgcg er mjög líklega sértækt markgen MITF í taugafrumum lyktarklumbunnar. Skortur á Mitf hefur hvorki áhrif á lyktarnæmni né stærð lyktarklumbunnar. Mitf er því ekki nauðsynlegt fyrir almenna lyktarskynjun en hefur líklega áhrif á samskipti taugafrumna í lyktarklumbunni.

 

Vivian Pogenberg², Margrét H. Ögmundsdóttir¹, Kristín Bergsteinsdóttir¹, Alexander Schepsky¹, Bengt Phung^{1, 3}, Viktor Deineko², Morlin Milewski², Eiríkur Steingrímsson¹, Matthias Wilmanns²

¹Lífefna- og sameindalíffræðistofu HÍ, ²European Molecular Biology Laboratory, Hamburg Unit, ³Experimental Clinical Chemistry, Háskólanum í Lundi

mho@hi.is

Inngangur: Microphthalmia-associated transcription factor (MITF) er lykilumritunarþáttur í þroskun litfrumna og æxlisgena í sortuæxlum. MITF binst DNA sem tvennd og hefur ólíka sértækni borið saman við skylda “basic helix-loop-helix leucine zipper” umritunarþætti. MITF myndar tvennd með sjálfu sér auk þriggja skyldra umritunarþátta.

Efniviður og aðferðir: Við höfum greint kristalbyggingu MITF; án DNA og bundið tveimur DNA röðum, E-boxi og M-boxi. Auk þess höfum við kannað stökkbreytingar í MITF í músum og mönnum til þess að tengja byggingu próteinsins við virkni þess.

Niðurstöður: MITF myndar sveigju í “leucine zipper” próteinsins vegna óvenjulegrar þriggja amínósýra hliðrunar borið saman við aðra skylda umritunarþætti. MITF, sem myndar venjulega ekki tvennd með umritunarþættinum MAX, getur myndað slíka tvennd séu þrjár amínósýrur fjarlægðar úr MAX og röðin því samhliða MITF. MITF binst M-box DNA röð með óvenjulegri óskautaðri tengingu við Ile212; sem er stökkbreytt í músum og mönnum með Waardenburg heilkenni. Þar sem skyldir umritunarþættir hafa litla sækni í M-box skýrir greiningin hvernig þessi prótein velja á milli DNA markraða.

Ályktanir: Niðurstöðurnar varpa ekki eingöngu ljósi á virkni MITF í heilbrigðum og sjúkum frumum, heldur skýra þær einnig mikilvæga og almenna eiginleika skyldra umritunarþátta.

  

Hans Guttormur Þormar^1,2, Bjarki Guðmundsson¹, Guðmundur H. Gunnarsson ^1,2, Kristján Leósson⁴, Jón Jóhannes Jónsson^1,3

¹Lífefna- og sameindalíffræðistofa læknadeildar HÍ, ²Lífeind ehf., ³erfða- og sameindalæknisfræðideild Landspítali, ⁴raunvísindadeild verkfræði- og náttúruvísindasviði HÍ

hans@hi.is

Inngangur: Tvívíðan rafdrátt á kjarnsýrum er hægt er að nota til að greina gæði flókinna kjarnsýrusýna og ákveða áframhaldandi meðhöndlun þeirra, til dæmis fyrir háhraða raðgreiningar. Í fyrri vídd rafdráttar er aðgreining kjarnsýra annað hvort háð lengd og lögun eða háð lengd og því hvort kjarnsýrur séu tvíþátta DNA, einþátta DNA eða RNA•DNA blendingar. Í seinni vídd er færsla kjarnsýranna aðeins háð lengd. Eftir tvívíðan rafdrátt myndar því hver gerð kjarnsýra aðskilda boga. Með greiningu á þeim er hægt að meta magn og lengdardreifingu mismunandi gerða kjarnsýra í sýninu. Við höfum unnið að því að gera þessa greiningaraðferð hraðvirka og einfalda með notkun einnota örgela.

Efniviður og aðferðir: Hönnuð voru einnota örgelakort fyrir pólýakrýlamíð gel. Gerðir voru rafsviðsútreikningar til að fá jafnan rafdrátt yfir gelið. Prufuð voru mismunandi rafdráttarskaut sem þyldu oxunaraðstæður við slíkan rafdrátt. Gerðir voru styrkútreikningar á magni rafdráttarbuffers til að halda jafnvægi í magni rafdráttarjóna. Unnið að lausnum við að koma gasi sem myndast við slíkan rafdrátt út úr örgelakortunum. Hannað var rafdráttartæki fyrir gelkortið sem stýrir stefnu rafdráttar og hitastigi gelsins.

Niðurstöður: Rafsviðsútreikningar sýndu jafnt rafsvið með notkun aðskildra rafdráttarskauta með V skurðlögun. Loftegundir (O₂ og H₂) sem myndast við skautin komust burt í gegnum holur staðsettar yfir skurðbotni rafskauta. Tilraunir með örgelakortin sýndu að einvíður og tvívíður rafdráttur í örgelum var mögulegur, fjlótvirkur og áreiðanlegur.

Ályktanir: Sjálfvirkur tvívíður rafdráttur í örgelum er ákjósanlegur kostur sem tekur aðeins 15 mínútur í framkvæmd. Rúmmál sýnis sem hlaðið er á gelið er 0,5 til 2 µl og magn sýnis er um það bil 10 ng. Enginn fljótandi buffer er notaður og ekki er þörf á hleðslubuffer.

  

Finnur Freyr Eiríksson^1,2, Sigríður Þóra Kristinsdóttir¹, Baldur Bragi Sigurðsson², Sesselja Ómarsdóttir¹, Helga M. Ögmundsdóttir¹, Margrét Þorsteinsdóttir^1,2

¹Heilbrigðisvísindasviði HÍ, ²ArcticMass

ffe1@hi.is

Inngangur: Orkuskipti krabbameinsfrumna eru frábrugðin því sem gerist í eðlilegum frumum. Margar gerðir krabbmeinsfrumna tjá fitusýrusýnþasa í mun meira mæli en eðlilegar frumur og virðast vera háðar virkni hans til lífs. Hýdroxýeikósatetraenóín sýrur (HETEs) eru afurðir lípoxýgenasa (LOX) og tengjast framvindu krabbameina. Prótólichesterín sýra (PS), er virkur hindri á 5- og 12-LOX og hindrar líklega einnig fitusýrusýnþasa. Markmið verkefnisins var að þróa mæliaðferð fyrir vökvaskilju tengda raðtengdum massagreini (LC-MS/MS) til að meta fituefni í krabbameinsfrumum með tilliti til rannsókna á efnum sem hafa áhrif á fituefnaskipti.

Efniviður og aðferðir: Hönnun tilrauna var beitt við skimun og hámörkun á marktækum breytum við þróun mæliaðferðar til magngreiningar á palmitín sýru, HETEs og LTB4 á LC-MS/MS. Þrjár mismunandi sýnameðhöndlunar aðferðir voru prófaðar; fastfasa skiljun, prótein felling og vökva-vökva skiljun. HETEs og LTB4 í æti krabbameinsfrumna var magngreint með hámarkaðri LC-MS/MS fyrir og eftir örvun og meðferð með PS.

Niðurstöður: Ekki var hægt að magngreina palmitín sýru vegna mengunarvandamála. LC-MS/MS aðferð var þróuð og gilduð til magngreiningar á LOX afurðunum; LTB4, 5- og 12-HETE. Mjög lágur styrkur mældist fyrir LTB4 og HETEs í krabbameinsfrumum fyrir örvun. Krabbameinsfrumur hafa verið örvaðar með kalsíum jónaferju og arakídónsýru og mun LTB4 og HETEs verða magngreint með hámarkaðri aðferð.

Ályktanir: Aðgát þarf til að forðast fitusýrumengun til að ná nákvæmri greiningu á palmitínsýru með massagreini. Lokið er þróun og gildingu til að magngreina LOX afurðir í krabbameinsfrumum. Til að auka framleiðslu krabbameinsfrumna í rækt á LOX afurðum þarf að örva frumurnar.

  

Sigurður Y. Kristinsson^1,2, Sandra Eloranta³, Paul W. Dickman³, Therese M-L Andersson³, Ingemar Turesson⁴, Ola Landgren^1,5, Magnus Björkholm¹

¹Dpt Med, Div Hematol, Karólínska sjúkrahúsinu í Solna og Karólínsku stofnuninni í Stokkhólmi, ²læknadeild HÍ, blóðmeinafræðideild Landpítala, ³Dpt Med Epidemiol & Biostatistics, Karólínsku stofnuninni í Stokkhólmi, ⁴Dpt Hematol, Skåne háskólasjúkrahúsinu í Malmö, ⁵Center for Cancer Research, National Cancer Institute, NIH, Bethesda, BNA 

sigurdur.kristinsson@ki.se

Inngangur: Waldenströms makróglóbúlínemía (WM) er krónískt eitilfrumukrabbamein sem einkennist af lymfóplasmacýtísku eitilfrumukrabbameini (lymphoplasmacytic lymphoma; LPL) í beinmerg og einstofna mótefni (M-prótein) af IgM tegund í blóði. Meðferð sjúklinga með LPL/WM hefur breyst verulega á undanförnum árum, með aukinni notkun á nýjum tegundum lyfja, til dæmis einstofna mótefnum, talídómíðs- og bortezomib. Engar lýðgrundaðar rannsóknir og fáar slembiraðaðar rannsóknir hafa verið gerðar til að meta lifun hjá nýgreindum sjúklingum með LPL/WM.

Efniviður og aðferðir: Við framkvæmdum lýðgrundaða rannsókn á öllum LPL/WM sjúklingum sem greindust í Svíþjóð frá 1980 til 2005. Upplýsingar um greind tilfelli voru fengin frá sænsku krabbameinsskránni og sænsku sjúklingaskránni. Sjúklingum var fylgt eftir til 31. desember 2007. Hlutfallslegt lifunarhlutfall (relative survival rate; RSR) og dánartíðni (excess mortality rate ratio; EMRR) var reiknað til að meta lifun.

Niðurstöður: Alls greindust 1.555 sjúklingar með LPL/WM á rannsóknartímanum. Lífslíkur LPL/WM sjúklinga jukust marktækt (p = 0,007) á tímabilinu frá 1980 til 2005, með fimm-ára RSR = 0,57 (95% öryggisbil 0,46-0,68), 0,65 (0,57-0,73), 0,74 (0,68-0,80), 0,72 (0,66 -0,77), og 0,78 (0,71-0,85) fyrir sjúklinga sem greindust 1980-1985, 1986-1990, 1991-1995, 1996-2000 og 2001-2005. Eins og fimm ára RSR jókst í öllum aldurshópum. Sjúklingar með WM höfðu lægra EMRR miðað við LPL (EMRR=0,38; 0,30-0,48). Hár aldur við greiningu tengdist lakari lifun (p <0,001).

Ályktanir: Lífslíkur sjúklinga með LPL/WM hafa aukist undanfarin ár. Þrátt fyrir þessa aukningu er þörf á nýjum og betri lyfjum til að bæta horfur LPL/WM enn frekar, sérstaklega hjá öldruðum.

 

Kristján Baldvinsson¹, Andri Wilberg Orrason¹, Húnbogi Þorsteinsson¹, Martin Ingi Sigurðsson³, Steinn Jónsson⁴, Tómas Guðbjartsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²hjarta- og lungnaskurðdeild, ³svæfinga- og gjörgæsludeild, ⁴lungnadeild Landspítala

kristjan.baldvins@gmail.com

Inngangur: Aldraðir eru vaxandi hluti þeirra sem greinast með lungnakrabbamein og geta því þurft skurðaðgerð. Óljóst er um árangur þessara aðgerða hjá öldruðum og var tilgangur rannsóknarinnar að kanna árangur skurðaðgerða í þessum aldurshópi.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á sjúklingum sem gengust undir skurðaðgerð vegna lungnakrabbameins (smáfrumukrabbamein undanskilin) á Íslandi 1991-2010. Einstaklingar 75 ára og eldri (n=108, 21%) voru bornir saman við yngri sjúklinga (n=404, 79%) með tilliti til áhættuþátta, fylgikvilla, stigunar eftir aðgerð (pTNM) og lifunar. Fjölbreytugreining var notuð til að meta forspárþætti langtíma heildarlifunar og áhrif aldurs á árangur aðgerðanna.

Niðurstöður: Karlmenn voru marktækt fleiri á meðal eldri sjúklinga (61% vs 48%; p=0,02) og tíðni kransæðasjúkdóms (47% vs 22%; p<0,001) hærri. Lungnastarfsemi var hins vegar sambærileg í hópunum. Eldri sjúklingar gengust oftar undir fleygskurð (24% vs 8%; p<0,001) og sjaldnar undir lungnabrottnám (4% vs 16%; p<0,001). Æxlisstærð í hópunum var sambærileg en eldri sjúklingar greindust á lægri TNM-stigum, eða 91% vs 71% á stigi I+II (p<0,001). Skurðdauði var innan við 1% í báðum hópum og tíðni alvarlegra og minniháttar fylgikvilla sambærileg. Ekki reyndist heldur marktækur munur á legutíma. Fimm ára heildar- og sjúkdómasértæk lifun var sambærileg í báðum hópum (p>0,1). Í fjölbreytugreiningu reyndust stigun, greiningarár og frumugráðun sjálfstæðir forspárþættir fyrir langtíma lifun, en aldur aldur ≥75 ára hafði ekki marktæk áhrif á lifun (p=0,57).

Ályktanir: Langtíma sjúkdómasértæk lifun reyndist sambærileg fyrir eldri og yngri sjúklinga eftir skurðaðgerð við lungnakrabbameini. Niðurstöður okkar benda til þess að skurðaðgerð sé ekki síðri meðferðarkostur hjá eldri sjúklingum en þeim yngri. 

 

Pétur Sólmar Guðjónsson¹, Elín Maríusdóttir², Helga Björk Pálsdóttir ², Guðmundur Vikar Einarsson², Eiríkur Jónsson², Vigdís Pétursdóttir³, Sverrir Harðarson³, Martin Ingi Sigurðsson², Tómas Guðbjartsson^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²skurðlækningasviði, ³rannsóknarstofu í meinafræði Landspítala

petursolmar@gmail.com

Inngangur:Nýgengi nýrnafrumukrabbameins (NFK) er vaxandi sem að verulegu leyti má rekja til fjölgunar lítilla æxla (≤4 cm) sem greinast fyrir tilviljun við myndrannsóknir á kviði. Horfur lítilla NFK eru almennt taldar góðar og mælt er með hlutabrottnámi ef æxli eru undir 4 cm. Fjarmeinvörp lítilla nýrnafrumukrabbameina (synchronous metastasis) hafa ekki verið rannsökuð áður hér á landi.

Efniviður og aðferðir: Af 1102 sjúklingum sem greindust með NFK á tímabilinu 1971-2010 var litið sérstaklega á 257 æxli ≤4 cm og sjúklingar með meinvörp við greiningu bornir saman við sjúklinga án meinvarpa. Upplýsingar fengust úr sjúkraskrám og vefjagerð, TNM-stig og sjúkdóma-sértæk lifun borin saman í hópunum.

Niðurstöður: Hlutfall lítilla NFK hækkaði úr 9% fyrsta áratuginn í 33% þann síðasta (p<0,001) á sama tíma og hlutfall tilviljanagreiningar jókst úr 14% í 39%. Alls greindust 25 af 257 (10%) sjúklingum með lítil NFK með fjarmeinvörp, oftast í lungum og beinum. Sjúklingar með meinvörp voru 1,9 árum eldri, æxlin 0,2 cm stærri og oftar staðsett í hægra nýra. Vefjagerð var sambærileg í báðum hópum en æxli greindust síður fyrir tilviljun hjá sjúklingum með meinvörp, blóðrauði þeirra var lægri og bæði Fuhrman-gráða og T-stig hærra. Fimm ára lifun sjúklinga með meinvörp var 7% borið saman við 94% hjá viðmiðunarhópi (p<0,001)

Ályktanir: Við greiningu eru 10% sjúklinga með lítil NFK með fjarmeinvörp. Þetta er óvenjuhátt hlutfall en flestar erlendar rannsóknir ná aðeins til sjúklinga sem gangast undir nýrnaskurðaðgerð. Sjúklingar með meinvörp eru marktækt eldri, greinast oftar með einkenni, hafa stærri frumæxli og verri lifun. Lítil NFK geta því verið útbreiddur sjúkdómur við greiningu og verður að taka alvarlega.

  

Aðalbjörg Kristbjörnsdóttir¹, Vilhjálmur Rafnsson²

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum, læknadeild HÍ, ²rannsóknastofu í heilbrigðisfræði, læknadeild HÍ

addab@simnet.is

Inngangur: Í erlendum rannsóknum hefur fundist hækkað nýgengi krabbameina hjá þeim sem eru búsettir á hverasvæðum, en niðurstöðurnar er ósamhljóða. Markmiðið var að kanna hvort búseta á háhitasvæði hér á landi tengist áhættu á að fá krabbamein.

Efniviður og aðferðir: Í rannsókninni eru einstaklingar á aldrinum 5-65 ára úr manntalinu 1981. Bornir voru saman íbúar háhitasvæða (35.707 mannár) við íbúa kaldra svæða (571.509 mannár) og blandaðra svæða (1.294.570 mannár). Þeim var fylgt eftir í Krabbameinsskrá frá 1981 til 2010 með tengingu á kennitölum. Úr Þjóðskrá fengust upplýsingar um flutning af landi brott og afdrif einstaklinga á tímabilinu. Áhættuhlutfall (hazard ratio, HR) og 95% öryggisbil (confidence interval, CI) var reiknað út í COX-líkan, leiðrétt fyrir aldri, kyni, menntun og húsnæði.

Niðurstöður: Áhættuhlutfall á háhitasvæðum fyrir öll krabbamein var 1,22 (95% CI 1,05-1,42) samanborið við köld svæði á Íslandi. Áhættuhlutfall fyrir krabbamein í brisi var 2,85 (95% CI 1,39-5,86), krabbamein í beini 5,80 (95% CI 1,11-30,32), fyrir brjóstakrabbamein 1,59 (95% CI 1,10-2,31), krabbamein í eitil- og blóðmyndandi vef 1,64 (95% CI 1,00-2,66) og ekki Hodgkins eitilæxli 3,25 (95% CI 1,73-6,07). Áhættuhlutfall fyrir grunnfrumukrabbameini í húð var 1,61 (95% CI 1,10-2,35). Áhættuhlutfall var hækkað fyrir fleiri krabbamein en niðurstöður voru tölfræðilegar ómarktækar.

Ályktanir: Tölfræðilega marktæk aukin áhætta á brjóstakrabbameini og grunnfrumukrabbameini í húð og vísbending um aukna áhættu annarra geislanæmra krabbameina sýnir að þörf er á mælingum á efna- og eðlisfræðilegum þáttum gufu og vatns á háhitasvæðum. Tekið hefur verið tillit til þjóðfélagsstöðu og tölur um frjósemiþætti og reykingar sýna að þessir þættir virðast ekki skýra aukninguna á krabbameinshættunni, en óþekkta truflandi þætti er ekki hægt að útiloka.

 

Jóhanna E. Torfadóttir¹, Unnur A. Valdimarsdóttir^1,3, Lorelei Mucci^3,4, Julie Kaspezyk^3,4, Katja Fall¹, Laufey Tryggvadóttir^7,10, Thor Aspelund^1,5, Örn Ólafsson¹, Tamara Harris⁸, Eiríkur Jónsson⁹, Hrafn Tulinius⁷, Vilmundur Guðnason^5,10, Hans-Olov Adami^3,6, Meir Stampfer^3,4, Laufey Steingrímsdóttir²

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum læknadeild HÍ, ²rannsóknastofa í næringarfræði HÍ og Landspítala, ³Dpt Epidemiol, Harvard School of Pub Health, Boston, BNA, ⁴Channing Div Netw Med, Dpt Med Brigham & Women's Hospital & Harvard Med School, Boston, ⁵Hjartavernd, ⁶Dpt Med Epidemiol & Biostatist, Karólínska Stokkhólmi, ⁷Krabbameinsskrá Íslands, ⁸Lab Epidem, Demography & Biometry, IRP, Nat Inst Aging, Bethesda ⁹Landspítala, ¹⁰læknadeild HÍ

jet1@hi.is

Inngangur: Tilgangur þessarar rannsóknar var að skoða tengsl fiskneyslu á mismunandi æviskeiðum við áhættu á blöðruhálskirtilskrabbameini (BHK).

Efniviður og aðferðir: Gögn úr Öldrunarrannsókn Hjartaverndar (2002-2006) með upplýsingum um fæðuvenjur 2.268 karla á unglingsárum, miðjum aldri og á efri árum, voru samtengd gögnum Krabbameinsskrár um greiningar og dánarmeins vegna blöðruhálskirtilskrabbameins sem náðu til loka árs 2009. Notuð var aðhvarfsgreining ( Cox lifunargreining og tvíkosta aðhvarfsgreining) til að reikna áhættuhlutfall fyrir krabbameinið með 95% öryggismörkum. Leiðrétt var fyrir mögulegum áhættuþáttum.

Niðurstöður: Meðalaldur þátttakenda var 77 ár við upphaf rannsóknar. Á rannsóknartímabilinu (2002-2009) greindust 133 þátttakendur með blöðruhálskirtilskrabbamein og 214 menn höfðu þegar greinst með sjúkdóminn. Heildarfjöldi greindra var 347, þar af voru 63 með langt gengið mein (dánarorsök eða stigun IV eða III við greiningu). Tíð neysla á söltuðum eða reyktum fiski á unglingsárum jók áhættuna á langt gegnu blöðruhálskirtilskrabbameini (OR = 1,98; 95% CI: 1,08-3,62). Ekki fannst samband milli neyslu fisks eða lýsis á miðjum aldri við sjúkdóminn. Á efri árum var lýsisneysla tengd minni áhættu á langt gengnu blöðruhálskirtilskrabbameini (HR = 0,43; 95% CI: 0,19-0,95) og tíð neysla á söltuðum eða reyktum fisk tengdist aukinni áhættu á sjúkdómnum (HR = 2,28; 95% CI: 1,04-5,00).

Ályktanir: Mikil neysla á söltuðum eða reyktum fisk á unglingsárum og efri árum var tengd aukinni áhættu á að greinast með langt gengið blöðruhálskirtilskrabbamein. Dagleg eða nánast dagleg lýsisneysla á efri árum var tengd minnkaðri áhættu á langt gengu blöðruhálskirtilskrabbameini.

 

Lára G. Sigurðardóttir^1,2,3, Sarah C. Markt⁴, Unnur A. Valdimarsdóttir^1,2, Katja Fall⁴, Jennifer R. Reider⁴, Eva Schernhammer⁴, Charles A. Czeisler⁴, Lenor Launer⁵, Tamara Harris⁵, Meir Stampfer⁴, Vilmundur Guðnason^2,5, Steven W. Lockley⁴, Lorelei A. Mucci^1,4

¹Miðstöð í lýðheilsuvísindum og ²læknadeild HÍ, ³Krabbameinsfélag Íslands, ⁴Harvard School of Public Health, ⁵Hjartavernd

lara@sessionimpossible.com

Inngangur: Notkun rafmagns að næturlagi gerir mönnum kleift að vaka á nóttu og sofa að degi. Við slíkar aðstæður raskast lífsklukkan og framleiðsla hormónsins melatóníns minnkar. Tilraunarannsóknir hafa sýnt fram á að melatónín er öflugt bráavarnarefni og hemur krabbameinsvöxt in vivo og in vitro, meðal annars krabbameinsfrumur í blöðruhálskirtli. Markmið þessarar rannsóknar var að kanna tengsl styrkleika melatóníns í þvagi við áhættuna á að greinast með krabbamein í blöðruhálskirtli (BHKK) síðar á ævinni.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknin er framsýn tilfellahóprannsókn sem samanstendur af 1,038 körlum sem á aldrinum 65-96 tóku þátt í Öldrunarrannsókn Hjartaverndar á árunum 2002-2004. Við mældum 6-sulfatoxýmelatónín í morgunþvagi sem karlarnir skiluðu inn þegar þeir komu í fyrri hluta AGES rannsóknina. Rannsóknarhópnum var skipt í tvo hluta út frá miðgildi melatóníns. Upplýsingar um nýgengi blöðruhálskirtilskrabbamein voru fengnar hjá Krabbameinsskrá Íslands. Eftirfylgnin náði til loka árs 2009. Tvíkosta aðhvarfsgreining var notuð til að reikna líkindahlutfall fyrir blöðruhálskirtilskrabbamein með 95% öryggismörkum. Leiðrétt var fyrir helstu blöndunarþáttum.

Niðurstöður: Í rannsóknarhópnum greindust 130 karlar (12,5%) með sjúkdóminn eftir komu í Öldrunarrannsókn Hjartaverndar. Þeir sem voru með hátt melatóníngildi voru í marktækt minni áhættu að greinast með blöðruhálskirtilskrabbamein (HR 0,50; 95% CI 0,31-0,79) og fyrir langt gengið krabbamein var áhættan enn minni (HR 0,19; 95% CI 0,04-0,89).

Ályktanir: Fyrstu niðurstöður gefa vísbendingar um að styrkur melatóníns í þvagi hafi tengsl við greiningu á blöðruhálskirtilskrabbameins, sér í lagi áhættu á langt gengnu krabbameini.

 

Helga Gottfreðsdóttir^1,3, Hildur Kristjánsdóttir^1,2, Sigrún Ingvarsdóttir⁴

¹Námsbraut í ljósmóðurfræði, hjúkrunarfræðideild HÍ, ²Landlæknisembættinu, ³Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins, ⁴Landspítala

helgagot@hi.is

Inngangur: Ákvörðun verðandi foreldra um að þiggja eða hafna fósturskimun byggir á flóknu samspili margra þátta, þar sem þekking fagfólks og viðhorf til skimunarinnar hefur áhrif. Erlendar rannsóknir gefa til kynna að þekking heilbrigðisstarfsmanna á fósturskimun sé ábótavant. Viðfangsefnið hefur ekki verið rannsakað áður hér á landi og því mikilvægt rannsóknarefni svo hægt sé að þróa og bæta þjónustu við verðandi foreldra enn frekar á þessu sviði.

Efniviður og aðferðir: Notuð var megindleg aðferð til að nálgast viðfangsefnið og byggt á lýsandi sniði. Í þýði voru allar ljósmæður, heimilislæknar og fæðinga- og kvensjúkdómalæknar sem sinna meðgönguvernd á Íslandi. Hér eru svör frá ljósmæðrum kynnt en 88 ljósmæður fengu senda spurningalista og svöruðu 50 ljósmæður (56,8%). SPSS tölfræðiforritið var notað við úrvinnslu. Aðallega er notuð lýsandi tölfræði og fylgnipróf eftir því sem við átti.

Niðurstöður: Nánast allar ljósmæðurnar (98%) vissu að ekki væri hægt að greina Downs heilkenni með hnakkaþykktarmælingu eða samþættu líkindamati án frekari rannsókna. Niðurstöðurnar sýndu aftur á móti að þekking ljósmæðranna á viðmiðunarmörkum og líkum á frávikum var ábótavant. Um 60% ljósmæðranna hafði þekkingu á jákvæðum og neikvæðum niðurstöðum úr skimprófum. Helstu hindranir þess að ekki væri hægt að veita upplýsingar um fósturskimun voru annars vegar að verðandi foreldrar vildu ekki upplýsingar og hins vegar tímaskortur.

Ályktanir: Rannsóknin gefur til kynna að þekkingu ljósmæðra á fósturskimun snemma á meðgöngu sé ábótavant á sumum sviðum en mikilvægt er að þær hafi góða þekkingu á skimuninni til þess að þær geti veitt verðandi foreldrum fullnægjandi upplýsingar. Jafnframt þarf að tryggja nægan tíma til umræðu um fósturskimun í meðgönguvernd.

 

Margrét Unnur Sigtryggsdóttir, Helga Gottfreðsdóttir

Námsbraut í ljósmóðurfræði, hjúkrunarfræðideild HÍ

mus1@hi.is

Inngangur: Vísbendingar eru um aukna notkun óhefðbundinna meðferða hjá konum á meðgöngu. Barnshafandi konur kjósa einkum að nota óhefðbundnar meðferðir vegna ábendinga frá ljósmæðrum og einnig vegna góðrar reynslu af þeim fyrir þungun. Tilgangur þessarar eigindlegu rannsóknar var að skoða viðhorf og notkun á óhefðbundnum meðferðum meðal ljósmæðra í meðgönguvernd og hvað þær ráðleggja skjólstæðingum sínum. Markmið rannsakanda var að öðlast dýpri skilning á hvernig ljósmæður í meðgönguvernd hafa aðlagast breyttum áherslum barnshafandi kvenna sem vilja í auknu mæli nota óhefðbundnar meðferðir á meðgöngu og í fæðingu.

Efniviður og aðferðir: Tekin voru einstaklingsviðtöl við fimm ljósmæður sem starfa við meðgönguvernd til að kanna viðhorf þeirra, notkun og ráðleggingar á óhefðbundunum meðferðum fyrir barnshafandi konur. Innihaldsgreining var notuð til að greina niðurstöður.

Niðurstöður: Niðurstöður sýndu jákvæð viðhorf ljósmæðranna, notkunin og ráðleggingar á óhefðbundnum meðferðum var mikil og þeim fannst almennt góður árangur af því sem þær notuðu eða ráðlögðu. Ólík viðhorf samstarfsstétta í starfsumhverfi þeirra þótti ekki truflandi en alhliða einföldun í klínískum leiðbeiningum á afstöðu til óhefðbundinna meðferða í meðgönguvernd fannst þeim neikvæð og hamlandi. Þær vildu allar sjá meiri notkun óhefðbundinna meðferða fyrir barnshafandi konur.

Ályktanir: Meðgangan felur í sér margþættar breytingar á andlegri og líkamlegri líðan. Samkvæmt rannsóknum sækir meirihluti barnshafandi kvenna í óhefðbundnar meðferðir til að fyrirbyggja eða milda meðgöngutengda kvilla. Þekking og viðhorf ljósmæðra þarf að þróast í takt við þessar áherslubreytingar.

 

Sveinbjörn Gizurarson¹, Berthold Huppertz², George Osol³, Jón Ólafur Skarphéðinsson⁴, Maurizio Mandala⁵, Hamutal Meiri⁶

¹Lyfjafræðideild HÍ, ²Institute of Cell Biology, Histology and Embryology, Med. University of Graz, ³Dpt Obstetrics, Gynecol & Reproduct Sci, Univ Vermont College Med, Burlington, BNA, ⁴Lífeðlisfræðistofnun HÍ, ⁵Dpt Cellular Biology, University of Calabria, Ítalíu, ⁶Galilee Fac Med Safed, Bar Ilan University, Ísrael

sveinbj@hi.is

Inngangur: Meðgöngueitrun er ein helsta ástæða mæðradauða og fósturláti í dag. Ýmsar getgátur eru um tilurð sjúkdómsins en eina lækningin við honum er að setja fæðinguna af stað og fjarlægja fylgjuna. Afleiðingar meðgöngueitrunar er ekki lokið eftir fæðingu, því bæði móðir og barni eru líklegri til að fá hjarta- og æðasjúkdóma, sykursýki og fleiri vandamál á lífsleiðinni. Fylgjuprótein 13 hefur verið einangrað og reynist hafa áhrif á æðakerfi legsins.

Efniviður og aðferðir: Fylgjuprótein 13 (PP13) var gefið þunguðum rottum með Alzet osmótískri pumpu og lífsmörkum dýranna síðan fylgt eftir með því að mæla blóðþrýsting og púls daglega. Í lok meðgöngu voru dýrin aflífuð og fylgjan skoðuð, auk þess sem æðar úr fylgju (uterine radial artery) voru sérstaklega skoðaðar og áhrif PP13 prófaðar á þeim.

Niðurstöður: PP13 hefur veruleg áhrif á æðakerfi móður og æðakerfið sem umlykur legið. Marktæk blóðþrýstingslækkun og marktæk aukning í púls átti sér stað við hjá þeim rottum sem fengu fylgjupróteinið, þessu fylgdi æðavíkkun og nýmyndun æða í kringum legið.

Ályktanir: Þessar fyrstu niðurstöður á lyfhrifum PP13 á æðakerfi þungaðra rotta benda til þess að efnið taki virkan þátt í að undirbúa æðakerfi legsins fyrir það blóðflæði sem síðar á eftir að flæða um legið í lok meðgöngunnar. Æðavíkkun og nýmyndun æða kemur fram við notkun efnisins, sem hér eftir verður kallað eklampsin, þar sem það getur haft áhrif á þróun lyfja við meðgöngueitrun.

  

Sigfríður Inga Karlsdóttir^1,2, Sigríður Halldórsdóttir², Ingela Lundgren³

¹Háskóla Íslands, ²Háskólanum á Akureyri, ³Háskólanum í Gautaborg

inga@unak.is

Inngangur: Undanfarna áratugi hafa komið fram margar rannsóknir sem kanna tíðni ýmissa verkjameðferða í fæðingu. Meðal annars hefur verið sýnt fram á að konur sem hafa jákvætt viðhorf til sársauka í fæðingu eru ólíklegri til þess að nota verkjalyf sem verkjameðferð, en konur sem hafa neikvætt viðhorf til sársaukans. En viðhorf kvenna og það hvernig þær undirbúa sig fyrir það að takast á við sársauka og hvað þær gera til að takast á sársaukann, hefur hins vegar lítið verið rannsakað. Tilgangur rannsóknarinnar var að kanna viðhorf kvenna til sársauka í fæðingu, hvernig þær undirbúa sig og takast á við sársauka sem fylgir fæðingum.

Efniviður og aðferðir: Rannsóknaraðferðin er eigindleg þar sem Vancouver skólaaðferðin í fyrirbærafræði var notuð við öflun og greiningu gagna. Tekin voru 14 djúpviðtöl við 14 konur á fyrstu fjórum dögum eftir fæðingu um viðhorf þeirra og verkjameðferð við sársauka í fæðingu.

Niðurstöður: Helstu niðurstöður eru þær að barnshafandi konur undirbúi sig undir að takast á við sársaukann á margvíslegan hátt. Meðal annars með því að skoða viðhorf sín til sársauka fyrir fæðinguna, meta eigin styrkleika til að takast á við hann og gera sér grein fyrir því að viðhorf þeirra skipta máli þegar í fæðinguna er komið. Meðan á fæðingunni stendur nota þær margskonar aðferðir til að takast á við sársaukann, meðal annars minna þær sig á að sársaukinn hafi tilgang, honum ljúki og að þær fái mikla umbun fyrir það að þola sársaukann. Einnig kemur fram að jákvæð upplifun geti haft áhrif á sjálfstraust kvenna eftir fæðingu.

Ályktanir: Niðurstöður rannsóknarinnar benda til þess að barnshafandi konur undirbúi sig á margvíslegan hátt á meðgöngu fyrir það að takast á við sársaukann og nýti ýmis ráð, önnur en þau sem heilbrigðisstarfsfólk skilgreinir sem verkjameðferð.

 

Valgerður Lísa Sigurðardóttir¹, Helga Gottfreðsdóttir², Ólöf Ásta Ólafsdóttir^1,2, Þóra Steingrímsdóttir^1,3,4

¹Kvenna- og barnasviði Landspítala, ²hjúkrunarfræðideild, námsbraut í ljósmóðurfræði og ³læknadeild HÍ, ⁴Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins

valgerds@landspitali.is

Inngangur: Niðurstöður rannsókna benda til þess að um 7% kvenna telji fæðingarreynsluna erfiða og um 1-3% kvenna þrói með sér langvarandi áfallastreitu í tengslum við meðgöngu, fæðingu eða sængurlegu. Áfallastreita getur haft margvísleg áhrif á heilsufar og líðan. Ljáðu mér eyra (LME) er viðtalsþjónusta sem hefur verið í boði frá árinu 1999 á Landspítala, fyrir konur sem vilja ræða fæðingarreynslu sína. Tilgangur rannsóknarinnar var meðal annars að greina ástæður þess að konur leita til þjónustunnar og þar með skoða hvaða þættir geta haft áhrif á fæðingarreynsluna.

Efniviður og aðferðir: Spurningalistar voru sendir út til allra kvenna (n=301) sem komu í viðtalsþjónustuna árin 2006 til 2011. Svörun var 44% (n=131).

Niðurstöður: Fyrstu niðurstöður verða kynntar en fram kemur að algengustu ástæður þess að konur leita til þjónustunnar eru: slæm reynsla af fyrri fæðingu (79,4%), kvíði fyrir væntanlegri fæðingu (61,8%), sú reynsla að hafa ekki haft stjórn í fyrri fæðingu (51,1%), slæm fyrri reynsla af samskiptum við starfsfólk (31,3%) og skortur á upplýsingum frá starfsfólki (26,7%).

Ályktanir: Aukin þekking á þáttum sem hafa áhrif á fæðingarreynslu stuðlar að markvissari umönnun þessa hóps í gegnum barneignarferlið. Niðurstöður rannsóknarinnar verða notaðar til að þróa enn frekar umönnun í barneignarferlinu með áherslu á að bætta þjónustu þar sem hugað er að þáttum sem auka líkur á jákvæðri upplifun.

  

Sóley Sesselja Bender, Edda Sveinsdóttir, Hilda Friðfinnsdóttir

Hjúkrunarfræðideild HÍ, Háskóla Íslands, Landspítala

ssb@hi.is

Inngangur: Rannsóknir hafa sýnt fram á breytingar sem verða á kynlífi á meðgöngu og eftir fæðingu. Hér á landi er lítil vitneskja til um þessar breytingar. Tilgangur rannsóknarinnar var að skoða upplifun kvenna af meðgöngu og fæðingu og hvort breytingar yrðu á kynlífi þeirra á þeim tíma.

Efniviður og aðferðir: Gerð var eigindleg langtímarannsókn. Konurnar voru valdar af handahófi úr hópi kvenna sem fæddu á kvennadeild Landspítala haustið 2011. Tekin voru viðtöl við átta konur á aldrinum 24-43 ára hálfu ári eftir fæðingu og sjö konur heilu ári eftir fæðingu. Hvert viðtal var hljóðritað og skráð frá orði til orðs. Gögnin voru greind eftir þemum.

Niðurstöður: Bæði á meðgöngu og eftir fæðingu höfðu konurnar aukna þörf fyrir nánd en minni áhuga á samförum. Visst misvægi var á kynlöngun karla og kvenna en tjáskipti, traust, gagnkvæm virðing og sameiginleg ákvarðanataka um barneign náði að viðhalda jafnvægi í sambandinu. Kynlöngun minnkaði hjá konum á meðgöngu og hafði þreyta, meðgöngukvillar, breytt líkamsímynd og ótti við að skaða barn áhrif á það. Flestar voru konurnar byrjaðar að stunda kynlíf að nýju 3-12 vikum eftir fæðingu barnsins, þó löngunin væri ekki alltaf fyrir hendi. Það sem hafði áhrif á kynlíf eftir fæðingu var brjóstagjöfin, vægi móðurhlutverksins, nærvera barnsins, líkamleg og andleg líðan.

Ályktanir: Niðurstöður eru samhljóma erlendum rannsóknum hvað varðar minnkaða kynlöngun. Fram kom að heilbrigðisstarfsfólk ræddi þetta lítt við þær á meðgöngu eða eftir fæðingu. Konurnar vildu hins vegar gjarnan að þessi mál væru rædd betur, einkum frumbyrjur og þær sem voru yngri, til að fá betri sýn á hið eðlilega.

  

Þórhallur Ingi Halldórsson^1,2,3, Anne Lise Brantsæter⁴, Margaretha Haugen⁴, Bryndís Eva Birgisdóttir^1,4, Elisabet Forsum⁵, Anna Sigríður Ólafsdóttir⁶, Sjurdur F. Olsen^2,6, Inga Þórsdóttir^1,2

¹Rannsóknastofu í næringarfræði HÍ og Landspítala, ²matvæla- og næringarfræðideild HÍ, ³Center for Fetal Programming, Dpt Epidemiol Res, Statens Serum Institut, Kaupmannahöfn, ⁴Dpt Exp Risk Assessm, Div Envir Med, Norw Instit Pub Health, Osló, ⁵Dpt Clin Exp Med, Linköping Háskóla, ⁶ Menntavísindasviði HÍ, ⁷Dpt Nut Harvard School Pub Health, Boston

tih@hi.is

Inngangur: Slembirannsókn (RCT-trail) gerð í New York árið 1976, The Harlem Trail, gaf til kynna að há próteinneysla, >20% af heildarorku (%E), leiddi til hægari fósturvaxtar; aukinnar tíðni fyrirburafæðinga og nýburadauða (neonatal death) þeim tengdum. Niðurstöður hafa aldrei verið sannreyndar því endurtekin slembirannsókn var ekki siðferðislega verjandi og sambærileg samanburðarrannsókn (observational study) krefst fjölda þátttakenda. Í þessari rannsókn voru áhrif hárrar próteinneyslu á meðgöngu skoðuð.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 122.532 barnshafandi konur (einburar) sem tóku þátt í tveimur framsýnum ferilrannsóknum: Danish National Birth Cohort (n=60.438) og Norwegian Mother and Child Cohort Study (n=62.094). Mataræði á öðrum þriðjungi meðgöngu var metið með tíðniskema. Tengsl við fyrirburafæðingar (<259 dagar) og lága fæðingarþyngd (<2500g) voru metin með lógistískri fjölvíðri aðhvarfsgreiningu þar sem líkindahlutfall ásamt 95% öryggisbili (95%CI) var reiknað.

Niðurstöður: Tíðni lágrar fæðingarþyngdar var 2,9%, fyrirburafæðinga 4,7% og 3,3% af þátttakendum var með háa neyslu próteina (>20%E). Borið saman við konur sem neyttu próteins í hæfilegu magni (14-16%E, n=42.991) fundust tengsl við aukna tíðni fyrirburafæðinga (líkindahlutfall 1,20 (95%CI 1,03, 1,38)) hjá þeim sem voru með mikla neyslu (>20%E). Sama líkindahlutfall fékkst þegar tengsl voru metin í hverri rannsókn fyrir sig. Enginn tengsl fundist milli mikillar neyslu próteina og lágrar fæðingaþyngdar [1,07 (95%CI: 0,88; 1,29)].

Ályktanir: Í samræmi við niðurstöður The Harlem trail benda frumniðurstöður til tengsla milli hárrar neyslu próteina og fyrirburafæðinga. Næstu skref eru að skoða tengsl við fósturvöxt, nýburadauða og möguleg áhrif mismunandi próteina á útkomur.

 

Árný Lilja Árnadóttir¹, Kristín Briem², María Þorsteinsdóttir²

¹Heilbrigðisstofnuninni Sauðárkróki, ²Háskóla Íslands

ala15@hi.is

Inngangur: Rannsóknir hafa tengt styrk og liðleika við árangur í golfi, sem og hlutfall axla- og mjaðmagrindarsnúnings. Markmið þessarar rannsóknar var að meta snúningshreyfingar í baki karlkylfinga og bera saman við hreyfingar í golfsveiflunni og athuga tengsl mældra hreyfinga við golftengd meiðsli hjá kylfingum með lága eða  miðlungsforgjöf (fgj.).
Efniviður og aðferðir: Áttatíu karlkylfingum (hópur A; fgj.≤5; B; fgj.10-20, með/án meiðsla) var boðin þátttaka. Liðferlar (snúningsgeta) í bol voru mældir með liðmælum og síðan var golfsveiflan mynduð með átta myndavélum, sem fylgdu eftir hreyfingum neðri útlima, mjaðmagrindar og bols. Gögnin voru notuð til að reikna snúningshreyfingar í brjóst- og mjóbaki. Tölfræði; ANOVA og aðhvarfsgreining - öryggismörk; a=0,05.

Niðurstöður: Almennt var hreyfiútslag meira í brjóstbaki en mjóbaki (p<,001) og klínískt mæld hreyfing meiri en sú sem mældist í golfsveiflunni (p<,001). Í meidda hópnum voru marktæk víxlhrif (p=0,027) vegna ólíkra hreyfinga hrygghluta í mismunandi snúningsáttir sem mældar voru annars vegar klínískt og hins vegar í sveiflunni, óháð forgjöf. Marktæk fylgni var á milli hægri og vinstri snúnings í klínískum mælingum fyrir meidda (r>0,693; p<0,001) og ómeidda (r=0,661; p<0,001) kylfinga, en ekki milli snúninga í bak- og framsveiflu. Fylgni var á milli klínískra mælinga á hámarkssnúningi til hægri og hámarkssnúningi í baksveiflu hjá ómeiddum kylfingum (r=0,399; p=0,021) en ekki hjá meiddu kylfingunum (r=0,104; p=0,638).

Ályktanir: Kylfingar reyna að hámarka snúning og nýta stærri hluta hreyfanleika síns í baksveiflunni, til að hafa áhrif á feril golfkylfunnar og hámarka árangur. Meiddir kylfingar nýta síður hreyfigetu sína í baksveiflunni að jafn miklu leyti og þeir sem eru ómeiddir.

 

Baldur Rúnarsson^1,2, Kristín Briem¹, Róbert Magnússon³, Árni Árnason^1,4

¹Námsbraut í sjúkraþjálfun og rannsóknstofu í hreyfivísindum HÍ, ²Mátti, sjúkraþjálfun Selfossi, ³Atlas sjúkraþjálfun Reykjavík, ⁴Gáska sjúkraþjálfun Reykjavík

baldur@mattur.is

Inngangur:I ljarfellsbólga er algeng orsök verkja undir hæl, yfirleitt staðsett miðlægt undir framanverðum hæl. Markmiðið var að bera saman tvö meðferðarform fyrir iljarfellsbólgu, Masai Barefoot Technology (MBT) skó annars vegar og teip og innlegg hins vegar.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 28 einstaklingar frá höfuðborgarsvæðinu og frá Selfossi og nágrenni. Þeim var skipt af handahófi í tvo hópa, 14 í MBT hóp (MBTH) og 14 í teip og innleggja hóp (TIH). Íhlutun stóð yfir í 12 vikur, mælt var í upphafi, eftir fjórar vikur og eftir 12 vikur. Þátttakendur í MBTH fengu MBT skó til afnota í 12 vikur. Þátttakendur í TIH voru teipaðir tvisvar sinnum í viku í fjórar vikur af sama sjúkraþjálfaranum og fengu eftir það innlegg í átta vikur. Þátttakendur skráðu notkun á skóm og innleggjum í dagbók. Lágmarksnotkun var 2 klst að meðaltali á dag fyrstu vikuna og 4 klst á dag eftir það. Fjórir þátttakendur duttu úr rannsókninni og í lokaniðurstöðum voru 14 í MBTH og 10 í TIH, eða 24 einstaklingar, 19 konur og fimm karlar. Niðurstöður voru byggðar á mati þátttakenda á verk við fyrstu skrefin að morgni (VAS 0-100mm), færni í ökkla og fæti sem metin var með spurningalista (FAAM) og verk við þrýsting sem veittur var með þrýstimæli að því marki að sársauki fannst.

Niðurstöður: Eini munurinn milli hópa í upphafi rannsóknar var að TIH hafði haft einkenni lengur en MBTH (p=0,015). Í lok rannsóknar höfðu morgunverkir minnkað hjá báðum hópum (p<0,001) sem og verkur við þrýsting á festu iljarsinafellsins (p=0,004) og færni jókst (p<0,001). Ekki reyndist vera marktækur munur á milli MBTH og TIH.

Ályktanir: Niðurstöður benda til þess að bæði meðferðarformin, MBT skór annars vegar og teip og innlegg hins vegar, skili árangri í meðferð hjá fólki með iljarfellsbólgu með minni verkjum og aukinni færni.

 

Kristófer Arnar Magnússon¹, Gísli H. Sigurðsson^1,2, Jóhanna M. Sigurjónsdóttir², Yngvi Ólafsson³, Brynjólfur Mogensen^1,4, Sigurbergur Kárason^1,2

¹Læknadeild HÍ, ²svæfinga- og gjörgæsludeild, ³bæklunardeild og ⁴bráðamóttökudeild Landspítala

kam9@hi.is

Inngangur: Mjaðmarbrot eru algengur áverki meðal aldraðra, fylgikvillar eru tíðir og dánartíðni há. Markmið rannsóknar var að afla upplýsinga um þennan sjúklingahóp, kanna afdrif hans, meðferð og horfur.

Efniviður og aðferðir: Afturskyggn rannsókn á einstaklingum, 60 ára og eldri, sem mjaðmarbrotnuðu og gengust undir aðgerð á Landspítala frá 1. janúar til 31. mars 2011 og fylgt var eftir til 30. apríl 2012. Gögn voru fengin úr sjúkraskrám Landspítalans. Niðurstöður eru birtar sem meðaltal og staðalfrávik og tölfræðilegur munur kannaður (p<0,05).

Niðurstöður: Fimmtíu og níu einstaklingar, 60 ára og eldri, mjaðmarbrotnuðu á tímabilinu. Meðalaldur var 82±9 ár, karlar 24 (41%, 81±9 ár), konur 35 (59%, 83±8 ár) og 58 (98%) höfðu annan sjúkdóm. Meðalbiðtími eftir aðgerð var 21±12 klst og fór fram utan dagvinnutíma í 80% tilvika. Meðallegutími á bæklunardeild var 10±10 dagar. Af sjúklingum bjuggu 66% í heimahúsi fyrir brot, 25% útskrifuðust beint heim en 51% komust heim að lokum (p=0,0001). Dánartíðni 30. apríl 2012 var 24% en 12% dóu innan eins mánaðar, 20% innan sex mánaða og 22% innan árs frá aðgerð. Dánartíðni var marktækt hærri hjá þeim sjúklingum sem þjáðust af taugasjúkdómi við innlögn (p=0,04), höfðu hærri ASA flokkun (p=0,001), höfðu einhverja fylgikvilla á bráðamóttöku (p=0,03) eða í aðgerð (p=0,049) og lágu lengur á vöknun (p=0,02).

Ályktanir: Meðalaldur þeirra sem mjaðmarbrotna er svipaður hér á landi og erlendis en hlutfall karla hærra. Meðalbiðtími eftir aðgerð er innan marka erlendra gæðastaðla og meðallegutími er sambærilegur. Dánartíðni hópsins er sambærileg við erlendar rannsóknir en töluvert hærri en gerist í sama aldursþýði á Íslandi. Marktækt færri bjuggu heima eftir að hafa brotnað en fyrir brot. Mjaðmarbrot hafa því alvarlegar afleiðingar fyrir einstaklinginn og eru krefjandi fyrir samfélagið.

 

Sigurbergur Kárason^1,2, Kristbjörn Reynisson³, Kjartan Gunnsteinsson⁴, Ása Guðlaug Lúðvíkdóttir⁴, Kristinn Sigvaldason¹, Gísli H. Sigurðsson^1,2, Þorvaldur Ingvarsson^2,4,5

¹Svæfinga- og gjörgæsludeild Landspítala, ²læknadeild HÍ, ³myndgreiningardeild Landspítala, ⁴Össuri hf., ⁵bæklunardeild FSA

skarason@landspitali.is

Inngangur: Við grun um áverka á hálshrygg er ávalt settur hálskragi. Þröngur kragi getur valdið mótstöðu á blóðflæði í hálsbláæðum, aukið á blóðmagn í heila, valdið hækkun á innankúpuþrýstingi og aukið á alvarleika heilaáverka. Markmið rannsóknarinnar var að bera saman hæfni fjögurra tegunda hálskraga að skorða hálshrygg, áhrif á þrýsting í hálsbláæð og þægileika.

Efniviður og aðferðir: Hjá 10 sjálfboðaliðum (fimm konum, fimm körlum) var mælt hve vel Laerdal Stifneck® (SN) (Laerdal Medical AS), Vista® (VI) (Aspen Medical Products), Miami J® Advanced (MJ) (Össur hf.) og Philadelphia® (PH) (Össur hf.) hálskragar hindruðu hreyfingu hálsliða með starfrænu mælitæki (Goniometer) og áhrif þeirrra á hálsbláæðaþrýsting með beinni mælingu gegnum legg þræddum í bláæðina. Þátttakendur gáfu krögunum einkunn (1-5) eftir þægileika.

Niðurstöður: Meðalaldur þátttakenda var 27±5ár, hæð 176±11cm, þyngd 80±9kg og BMI 26±5. Meðaltalshreyfing hálsliða (53±9°) minnkaði marktækt (p<0,001) við ásetningu kraga í eftirfarandi gildi: SN(18±7°), MJ(21±10°), PH(22±8°), VI(25±9°). Ekki var marktækur munur á milli SN og MJ (p=0,06) né MJ og PH. Meðaltalsþrýstingur í hálsbláæðum (9,4±1,4mmHg) jókst við ásetningu hálskraga í eftirfarandi gildi: SN(10,5±2,1mmHg), MJ(11,7±2,4mmHg), VI(13,5±2,5mmHg), PH(16,3±3,3mmHg). Hækkun vegna SN frá meðaltalsþrýstingi var ekki marktæk en hækkun annarra var það (p<0,001). Ekki var marktækur munur á milli SN og MJ. Röðun eftir þægileika var VI (4,2±0,8), MJ (3,9±1,0), SN (2,8±1,0) og PH (2,2±0,8).

Ályktanir: SN hindraði mest hreyfingu um hálsliði og hafði minnst áhrif á þrýsting í hálsbláæð. MJ var í öðru sæti í öllum þáttum án tölfræðilegs marktæks munar frá þeim í fyrsta sæti. Aðferðafræðin sem notuð var í þessari rannsókn gæti gefið ný viðmið varðandi hönnun hálskraga.

Þakkir: Rannsóknin var styrkt af Össuri hf.

 

Guðlaugur Birgisson^1,2, Ludvig Guðmundsson¹, Marta Guðjónsdóttir^1,3

¹Reykjalundi endurhæfingarmiðstöð, ²námsbraut í lýðheilsuvísindum og ³Lífeðlisfræðistofnun HÍ

gullib@reykjalundur.is

Inngangur: Offita er ein helsta heilbrigðisvá samtímans. Tíðni hennar á Íslandi hefur vaxið síðustu áratugi jafnt og þétt. Á Reykjalundi er veitt þverfagleg offitumeðferð fyrir einstaklinga með alvarlega offitu (BMI≥35) og margir fara þar að auki í magahjáveituaðgerð. Meðferðin byggist á göngudeildarmeðferð í þrjá til níu mánuði, tveimur dagdeildarmeðferðum (fimm og þriggja vikna) með sex mánaða millibili og loks eftirfylgd. Markmið rannsóknarinnar var að kanna langtímaárangur af offitumeðferðinni á Reykjalundi bæði hjá þeim sem fara í magahjáveituaðgerð og þeim sem ekki fara í slíka aðgerð.

Efniviður og aðferðir: Níutíu sjúklingar (níu karlar og 81 kona), 40,1 árs (19-71 árs) voru mældir í upphafi göngudeildarmeðferðar á offitusviði og síðan að meðaltali 3,6 árum eftir að fyrri dagdeildarmeðferð lauk þar sem BMI, fituhlutfall, fitumassi og þyngd án fitu voru mæld. Borinn var saman árangur þeirra sem fóru í magahjáveituaðgerð og þeirra sem ekki fóru í aðgerð.

Niðurstöður: Alls fóru 47 (52%) af sjúklingunum í aðgerð og hjá þeim lækkaði BMI úr 46,1 í 30,4 kg/m², fituhlutfallið úr 47,1 í 34,1%, fitumassinn úr 61,0 í 29,5 kg og þyngd án fitu úr 68,7 í 55,6 kg (p<0,05 í öllum tilfellum). Hjá þeim 43 sem ekki fóru í aðgerð lækkaði BMI úr 41,5 í 38,9 kg/m², fituhlutfallið úr 44,7 í 43%, fitumassinn úr 52,7 í 47,5 kg og þyngd án fitu úr 64,7 í 62,5 kg (p<0,05 í öllum tilfellum). Breytingarnar voru marktækt meiri hjá aðgerðarhópnum í öllum þáttum.

Ályktanir: Offitumeðferð á Reykjalundi leiðir til marktæks þyngdartaps og hagstæðari líkamssamsetningar bæði hjá þeim sem fara í magahjáveituaðgerð og þeim sem ekki fara í þá aðgerð, en aðgerðarhópurinn nær marktækt betri árangri. Mikilvægt er að huga að hvort og þá hvernig hægt er að bæta árangur þeirra sem ekki fara í aðgerð.

 

Sólveig Ása Árnadóttir^1,2, Árný B. Hersteinsdóttir², Ingveldur Árnadóttir²

¹Háskóla Íslands, ²Háskólanum á Akureyri

saa@hi.is

Inngangur: Meginmarkmiðið rannsóknarinnar var að nýta hreyfimæla og staðlaðan spurningalista til að meta daglega hreyfingu eldri borgara og rannsaka fylgni milli mælinga og sjálfsmats á hreyfingu.

Efniviður og aðferðir: Þátttakendur voru 65 til 89 ára (M=74,3 ár) og bjuggu heima, í þéttbýli eða í dreifbýli á NA-landi. Þeir gengu með ActivPAL hreyfimæli í eina viku og safnaði hann upplýsingum um: tíma í sitjandi/liggjandi stöðu, standandi og á göngu; skrefafjölda; stöðubreytingar (setjast, standa upp); og orkunotkun. Þá svöruðu þátttakendur staðlaða spurningalistanum Mat á líkamsvirkni aldraðra (MLA) sem gefur stig fyrir heildarhreyfingu yfir daginn sem skiptast upp í stig fyrir hreyfingu í frístundum, við heimilisstörf og við vinnu.

Niðurstöður: Stærstur hluti heildarhreyfingar samkvæmt MLA tengdist hreyfingu við heimilisstörf. Þó var marktækur munur á magni hreyfingar í frístundum, við heimilisstörf og við vinnu, og tengdist munurinn aldurshópi, kyni og búsetu. Niðurstöður hreyfimæla sýndu að þátttakendur eyddu að meðaltali ¾ hlutum úr sólarhring (18 klst.) sitjandi eða liggjandi, 2 klst á göngu og 4 klst. standandi í kyrrstöðu. Þá gengu þeir frá 273 upp í 14.700 skref á dag (meðalskrefafjöldi = 7.297). Hreyfimælarnir sýndu einnig hvernig þeir sem höfðu náð 75 ára aldri hreyfðu sig marktækt minna en þeir sem voru yngri. Góð fylgni reyndist á milli allra þátta sem báðar rannsóknaraðferðirnar, MLA og hreyfimælarnir, náðu til.

Ályktanir: ActivPAL hreyfimælar og MLA eru mismunandi leiðir sem nota má til að afla upplýsinga um magn, ákefð og tegund daglegrar hreyfingar hjá eldri borgurum. Slíkar upplýsingar eru mikilvægar ef forvarnir og íhlutun í formi hreyfingar eiga að vera markvissar og skila árangri í formi bættrar heilsu.

Janus Guðlaugsson¹, Steinunn Arnars Ólafsdóttir¹, Vilmundur Guðnason^2,3, Thor Aspelund^2,4, Anna Sigríður Ólafsdóttir¹, Pálmi V. Jónsson^3,5, Sigurbjörn Árni Arngrímsson¹, Sigurveig H. Sigurðardóttir⁶, Erlingur Jóhannsson¹

¹Menntavísindasviði HÍ, ²Hjartavernd, ³læknadeild og ⁴lýðheilsusviði HÍ, ⁵Landspítala, ⁶félagsvísindasvið HÍ

janus@hi.is

Inngangur: Íhlutunarrannsóknir á líkamlegri virkni (PA) og næringarráðgjöf hafa sýnt fram á jákvæðar breytingar á líkamssamsetningu og áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma. Markmið rannsóknar var að kanna hvað áhrif sex mánaða þjálfun og næringarráðgjöf hefur á líkamssamsetningu, áhættuþætti hjarta- og æðasjúkdóma, PA og næringarneyslu mælda með þriggja daga skráningu á 71 til 90 ára (n=117) Íslendinga.

Efniviður og aðferðir: Beitt var víxluðu rannsóknarsniði með handahófskenndu vali í þjálfunarhópi (ÞH) og viðmiðunarhópi (VH). Íhlutun fór fram á tveimur sex mánaða tímabilum. Þjálfunarhópur stundaði þjálfun á fyrra tímabili en viðmiðunarhópur á því seinna. Þjálfun innihélt daglega göngu, tvær styrktaræfingar á viku ásamt sjö heilsutengdum fyrirlestrum. Fyrir og eftir hvert tímabil voru niðurstöður kannaðar.

Niðurstöður: Eftir fyrri rannsóknartímabil þjálfunarhóps voru eftirfarandi niðurstöður tölfræðilega marktækar (p<0,05): ummál mittis (-6,45 cm), efri mörk blóðþrýstings (-5,33 mmHg), neðri mörk blóðþrýstings (-2,58 mmHg), þyngd (-1,32 kg), BMI (-0,46 kg/m2), fitumassi (-1,48 kg), fitumassi kviðar (-1,02 kg), vöðvamassi (0,40 kg), vöðvamassi kviðar (0,35 kg), næring (714 kj) og PA (34 cpm). Sambærileg breyting kom fram hjá viðmiðunarhópi. Eftir síðara rannsóknartímabil, þar sem viðmiðunarhópur fékk þjálfun en afskipti rannsóknaraðila af þjálfunarhópi var ekki lengur til staðar voru niðurstöður eftirfarandi hjá viðmiðunarhópi: Ummál mittis (-4,25 cm), efri mörk blóðþrýstings (-8,61 mmHg), neðri mörk blóðþrýstings (-4,74 mmHg), þríglýseríð (-0,14 mmol/l), þyngd (-1,51 kg), BMI (-0,46 kg/m²), fitumassi (-0,73 kg), fitumassi kviðar (-0,41 kg) og PA (125 cpm). Hjá þjálfunarhópi dró úr jákvæðum breytingum.

Ályktanir: Niðurstöður benda til þess að áhrif næringar frekar en þjálfunar geti verið lykilþáttur í forvörnum gegn hjarta- og æðasjúkdómum hjá eldri aldurshópum.