Blóðsúr

Runólfur Pálsson, nýrnalæknir og annar af ritstjórum. Handbókar í lyflæknisfræði, hafði samband og sendi ítarlegan tölvupóst sem svar við umfjöllun í síðasta pistli um súr og sýringu. Runólfur vildi ekki fallast á þá tillögu undirritaðs að heitið acidemia yrði fellt niður og notkun þess hætt. Hann sagði að þörf væri fyrir það. Latnesk-gríska heitið acidemia (L. acidum, sýra; G. haima, blóð) táknar aukinn vetnisjóna-styrk (H+) í blóði og lækkað pH-gildi (eðlilegt gildi í slagæðablóðier 7,4; bil 7,35-7,45), án tillits til þess hvort aðrar breytingar fylgja. Heitið er ýmist notað stakt eða í samsetningum (isovalericacidemia). Runólfur vill hér nota íslenska heitið blóðsúr, enda er það í samræmi við Íðorðasafn lækna.

Blóðsýring

Fræðiheitið acidosis er sömuleiðis latnesk-grískt (L. acidum, sýra; G. -osis, ástand, ferill) og táknar uppsöfnun sýrandi vetnisjóna (H+) í blóði, vökvum og líkamsvefjum eða tap basískra jóna (HCO3-). Mótvægisaðgerðir á hverjum tíma geta þó leitt til þess að pH-gildi sé innan eðlilegra marka. Runólfur vill hér nota íslenska heitið sýring, en Íðorðasafn lækna birtir heitið blóðsýring.

Blóðsúr og sýring

Undirritaður gat þess í síðasta pistli að hann gæti ekki fullyrt að acidemia og acidosis væru aðgreind á rökréttan hátt með íslensku heitunum blóðsúr og blóðsýring. Stöðug hætta er því á að heitunum sé ruglað saman. Vegna fullyrðingar Runólfs um
að beggja erlendu heitanna, acidemia og acidosis, sé þörf getur undirritaður ekki annað en fallist á að samsvarandi íslensk heiti séu til reiðu. Lausnin virðist í bili sú að halda fyrra heitinu, blóðsúr um lækkað pH-gildi í blóði (acidemia), en að stytta síðara heiti Íðorðasafnsins, blóðsýring (acidosis), þannig að það verði eingöngu sýring. Með þessu má ef til vill draga úr ruglingi. Rétt er að benda á heitin metabolic acidosis og respiratory acidosis, sem verða þá efnaskiptasýring og öndunarsýring.

Lútur og lýting

Runólfur lætur ekki staðar numið við súr og sýringu, hann vill einnig fá niðurstöðu um fyrirbærin alkalemia, sem fengið hefur íslenska heitið lútarblóð í Íðorðasafni lækna og alkalosis, sem hefur á sama hátt fengið heitið blóðlýting. Alkalemia er arabísk-grískt heiti (A. al-qaliy, pottaska; G. haima, blóð) sem lýsir minnkuðum vetnisjónastyrk (H+) og hækkuðu pH-gildi í blóði. Alkalosis er einnig arabísk-grískt heiti (A. al-qaliy, pottaska; G. -osis, ástand, ferli), sem lýsir uppsöfnun basa (HCO3-) í blóði, vökvum og líkamsvefjum eða tapi á vetnisjónum. Samkvæmt erlendum læknisfræðiorðabókum er alkali efni sem gefur frá sér basískar jónir (OH-) í lausn og leiðir þar með til hærra pH-gildis en 7,0. Í Íðorðasafni lækna fær slíkt efni heitið lútur en
í Íslenskri orðabók Eddu má finna samheitin lútur og basi. Samkvæmt Orðabók Háskólans er einnig til kvenkynsnafnorðið lút og er það þeirra elst í íslensku máli.

Blóðlútur

Runólfur greindi frá því að ritstjórum Handbókar í lyflæknisfræði hefði ekki líkað íslenska heitið lútarblóð fyrir alkalemia og að þeir hefðu ákveðið að nota í staðinn heitið blóðlútur. Ekki er ástæða til að amast við því, en svolítið freistandi er að horfa til samstæðunnar blóðsúr (kk, hann súrinn) og blóðlút (kvk, hún lútin).

Lýting

Á svipaðan hátt voru ritstjórarnir ekki alls kostar sáttir við fyrrgreint heiti, blóðlýting, og styttu þeir það og nota nú orðið lýting sem íslenskt heiti á alkalosis. Orðið lýting finnst ekki í tiltækum íslenskum orðabókum, en ekki virðist nein ástæða
til að leggjast gegn því. Sýring og lýting virðast ágæt í samstæðu og á sama hátt og fyrr er ástæða til að benda einnig á heitin efnaskiptalýting og öndunarlýting.

Sýrustig

Ekki er hægt að skilja við þetta stundum ruglingslega efni án þess að minnast til gamans á orðið sýrustig. Það birtist í Íslenskum læknisfræðiheitum Guðmundar Hannessonar frá
1954 sem þýðing á aciditet (E. acidity), sýrumagn. Nú er það hins vegar almennt notað sem heiti á pH-gildi lausnar. Almennt segir sýrustig til um það hversu súrar slíkar lausnir eru. Það er því
sennilega alveg órökrétt að þurfa að tala um lægra sýrustig í þeirri merkingu að lausnin sé súrari!

Skeið

Heilsugæslulæknir á landsbyggðinni sendi tölvupóst til að minna á að sum af okkar "vitsmunalegu" heitum næðu ekki alltaf "þráðbeint út til almúgans". Tilefnið var það að hans stuttu og skýru fyrirmæli: "einn stíll í skeið að kvöldi" höfðu valdið sjúklingi hans miklum heilabrotum þegar kom að framkvæmd lyfjagjafarinnar.