Umræða og fréttir

Ævisögur og endurminningar eru vinsælt lesefni hér á landi eins og kunnugt er. Frásagnir af læknum eru allmargar í þeim flokki og kemur þar væntanlega ýmislegt til. Margir læknar hafa lifað viðburðaríku lífi, kynnst fjölda fólks og aðstæðum þess, barist við alvarlega sjúkdóma og slys, stundað vísindarannsóknir og átt þátt í framförum á sviði læknisfræði og heilbrigðismála. Margir hafa gegnt opinberum störfum og embættum og sinnt margvíslegum félags- og trúnaðarstörfum. Flestir hafa dvalist erlendis um lengri eða skemmri tíma við nám og störf og farið víða um lönd.

Hér á eftir er gerð samantekt á flestu því sem vitað er um að hafa verið gefið út af þessu efni, þó innan ákveðinna marka sem gert verður grein fyrir. Ef til vill er þó eitthvað efni sem hér vantar.

Endurminningar, ævisögur og sjálfsævisögur

Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur hefur rannsakað íslenskar ævisögur og endurminningarit í nýlegum ritum sínum. (Fortíðardraumar. Sjálfsbókmenntir á Íslandi, Háskólaútgáfan 2004 og Sjálfssögur. Minni, minningar og saga, Háskólaútgáfan 2005) Hann kallar þennan efnisflokk sjálfsbókmenntir og skilgreinir þær á eftirfarandi hátt: ?Sjálfsævisögur þar sem höfundurinn er jafnframt aðalpersónan, endurminningarit þar sem höfundurinn er annar eða önnur en aðalpersónan, samtalsbækur sem eru yfirleitt samvinna tveggja með aðgreindum spurningum, skáldævisögur þar sem höfundurinn telur sig ekki þurfa að fylgja sannfræði ævi sinnar og loks eru ævisögur þar sem aðalpersónan er fallin frá.? (Fréttablaðið 19. nóvember 2004).

Þá hefur Sigurður skipt sjálfsbókmenntum í nokkra undirflokka: Pólitísk sjálfssögurit, réttlætingarrit, áróðursrit, játningarit, uppgjörsrit, lífsferilsrit, sagnarit, fortíðarglýjurit, verðmætavörslurit, sjálfsdýrkunarrit, hnattvæðingarit, lífsreynslusögur, ferðasögur, óbirtar sjálfsævisögur út frá þeim hvötum sem lágu skrifunum að baki. Hann tekur jafnframt fram að slík afmörkun sé eingöngu gerð til þess að auðvelda umfjöllun um sjálfsbókmenntir. Önnur efnisafmörkun komi einnig til greina sem þá væri byggð á nýjum forsendum. (Sjálfssögur, bls. 132-178).

Afmörkun

Þessi samantekt nær til ævisagna og endurminninga íslenskra lækna frá upphafi og fram til loka ársins 2006. Nokkur vandi var á höndum varðandi ramma þessarar samantektar, enda mikið efni sem liggur til grundvallar. Ákveðið var því að miða skrána við eftirtalin atriði:

• Bækur (Sjálfsævisögur/endurminningarit)
• Ævisögukafla sem birst hafa í safnritum
• Ævisögukafla sem birst hafa í tímaritum - á borð við Andvara og Skírni

Ekki var talið fært að taka hér með viðtöl eða frásagnir sem birst hafa í blöðum eða tímaritum (að Andvara og Skírni undanskildum) enda erfitt að finna allt slíkt efni og margt hefði væntanlega orðið útundan. Þá ber að taka fram að í þessari skrá er ekki að finna minningargreinar eða afmælisrit um lækna sem hafa birst í Læknablaðinu, enda er það efni aðgengilegt. Nokkrar undantekningar eru þó gerðar á þessum meginreglum.

Efniviður

Í lok fyrrnefndrar bókar Sigurðar Gylfa, Fortíðar-draumar, er viðauki eftir Moniku Magnúsdóttur bókasafnsfræðing þar sem er að finna skrá um bókmenntir eftir fyrrnefndri flokkun frá upphafi slíkrar útgáfu hér á landi fram til ársins 2004. Skrá hennar nær yfir útgefin rit í bókarformi og aðeins fyrstu útgáfu þeirra. Eru þar alls talin 1089 rit og voru læknar þar 3% höfunda sjálfsævisagna og endurminningarita. Hér á eftir er talsvert stuðst við skrá Moniku, en einnig var bætt við endurminningum og ævisögum lækna sem birst hafa sem sjálfstæðir bókarkaflar í ýmsum æviminningaritum og sem greinar í nokkrum tímaritum eins og áður sagði. Í þessum tilgangi var leitað fanga í Gegni, bókasafnskerfi Landsbókasafns Íslands - Háskólabókasafns, Læknablaðinu, ritinu Læknar á Íslandi, tímaritunum Læknanemanum, Andvara, og Skírni, í bókaflokknum Merkir Íslendingar og nokkrum fleiri ritum.

Uppbygging

Í þeirri skrá sem hér fer á eftir var til hagræðis fyrir lesendur ákveðið að hafa nöfn læknanna í stafrófsröð en ekki höfunda ritanna ef þeir voru aðrir en læknar. Í skránni eru tekin með almenn bókfræðileg atriði. Flest rit þau sem hér eru talin eru gefin út í Reykjavík og þá er ekki getið um útgáfustað þeirra, en séu þau gefin út annars staðar er þess getið. Þá er heiti sjálfstæðra kafla í safnritum ekki tilgreint sérstaklega.

Mörg þessara rita er víða að finna í bókasöfnum en önnur eru aðeins til í Landsbókasafni eða bókasafni Seðlabankans.

Aldursdreifing og kynjaskipting

Elstur þeirra lækna sem hér eru taldir er Hrafn Sveinbjarnarson (f. um 1170) en yngstir eru Gísli H. Sigurðsson og Kári Stefánsson báðir fæddir 1949. Ekki er kunnugt um ævisögur eða endurminningarrit lækna sem fæddir eru eftir 1950. Samantekt þessi nær til ársloka 2006.

Sjö læknar eru fæddir fram til ársins 1800, þrír eru fæddir 1801-1850, frá 1851-1900 eru 42 og 35 eru fæddir 1901-1950. Allir þessir læknar eru taldir í ritinu Læknar á Íslandi (Gunnlaugur Haraldsson: Læknar á Íslandi, 4. útgáfa, Þjóðsaga 2000) en þar eru samtals taldir 2022 læknar. Hér eru taldir 87 eða rúmlega fjórir af hundraði. Læknum hefur fjölgað talsvert frá því að Læknar á Íslandi kom út árið 2000 og því lækkar þessi hundraðstala sem því nemur.

Athyglisvert er að í þessum hópi er aðeins kona, Kristjana Helgadóttir (f. 1921). Í því sambandi má benda á að örfáar konur voru í læknastétt fyrir 1950.

Vafalaust eru margir sem þekkja til þeirra rita sem hér eru talin en aðrir sem áhuga hafa á því sem ritað hefur verið um líf og störf lækna kynnu að sækja hér nokkurn fróðleik og hafa gagn af.

Skrá yfir æviminningar er að finna í desemberhefti Læknablaðsins