Nodus, nodulus

Ari Jóhannesson, læknir á Landspítala, hitti undirritaðan á förnum vegi og gat þess að hann væri ekki fyllilega sáttur við umfjöllunina um ensku heitin nodus og nodulus í næstsíðasta pistli (Læknablaðið 2006; 92: 645). Mikið rétt! Umfjöllunin var afar takmörkuð. Það var til dæmis ekki birt tilvitnun í Íðorðasafn lækna, en þar eru tilgreindar þýðingar á nodulus: hnökri, arða, hnúður. Undirritaður hafði þar að auki áður samþykkt í óformlegri viðræðu við Ara að orðið hnúður væri líklega betra en hnútur til að tákna litla fyrirferðaraukningu í vef eða líffæri. Þetta er ekki í fyrsta skipti sem undirritaður kemur sjálfum sér í bobba vegna þessara heita. Í 52. og 53. pistli má lesa meira um það. Loks var ekki tekið á því lykil-atriði í upphaflegu erindi Ara að íslenska orðið hnútur væri mikið notað í formlegu og óformlegu læknamáli um fyrirferðaraukningar af ýmsu tagi.

Hnútur

Íslensk orðabók Eddu birtir nokkrar skýringar á nafnorðinu hnútur og eru þessar helstar: 1. bragð á bandi eða festi; 2. hnúskur, hnúður; 3. hraðfara alda, ólag; 4. snögg vindhviða; 5. mælieining um hraða; 6. skrautflúr (bókahnútur). Orðið kemur víða fyrir í samsettum fræðiheitum í Íðorðasafni lækna, allt frá amputation neuroma, aflimunartaugahnútur, til xanthoma, fituhnútur. Þá er enska nafnorðið lump skýrt þannig í Íðorðasafninu: hnútur. Sérhver fyrirferðaraukning í vef. Undirritaður hefur það einmitt á tilfinningunn i að nafnorðið hnútur sé mikið notað í klínísku talmáli um litlar fyrir-ferðaraukningar í vefjum og líffærum. Orðsifjabókin vísar til skyldleika við nafnorðin hnjótur (smáhæð, barð, þúfa, ójafna, arða) og hnúta (leggjarhöfuð, hnýfilyrði, hnúður, kvistur, horn, hyrna).

Hnúður

Íslenska orðabókin birtir sömuleiðis margar skýringar á hnúður: 1. kryppa, kúla, hnúskur, kylfa, kýli, hnútur; 2. hryggjarliður úr hval; 3. hnúði, hnúfubakur; 4. neðsti hluti stönguls (á hnúðjurt). Orðið kemur einnig fyrir í nokkrum samsettum heitum í Íðorðasafninu, frá cuspis dentis, tannhnúður, til satellite, fylgihnúður, sérstaklega þó þar sem latneska orðið granuloma er hluti af erlenda fræðiheitinu, sbr. granulomatous inflammation, hnúðabólga. Orðsifjabókin vísar til skyldleika við nafnorðin hnoð (hnykill, hnýti, hnoðri) og hnoðri (e-ð lítið, létt og hnykillaga).

Hvort er betra?

Í bókinni Orðastaður, orðabók um íslenska málnotkun, eftir Jón Hilmar Jónsson, má meðal annars finna eftirtalin orðadæmi: beinhnútur, bólguhnútur, frostbólguhnútur, graftarhnútur, giktarhnútur, sinahnútur, taugahnútur, æðahnútur og síðan einnig beinhnúður, brjóskhnúður, sigghnúður, fituhnúður, bólguhnúður, kirtilhnúður, rótarhnúður. Ekki verður af þessu greint að merkingarmunur á hnútur og hnúður sé mikill, né að annað sé betra en hitt til að tákna afmarkaða fyrirferðaraukningu í vef eða líffæri. Samkvæmt Orðabók Háskólans hefur það verið þannig notað frá 17. öld. Það, sem menn hafa einkum haft við orðið hnútur að athuga, byggist líklega á þeim skilningi að nafnorðið hnútur merki fyrst og fremst bragð á bandi eða festi.

Granuloma

Undirritaður vill þó leggja áherslu á þá stefnu, sem mörkuð var af orðanefndinni á sínum tíma, að orðin bólguhnúður og hnúðabólga séu notuð sértækt til að vísa í granuloma (bólgufrumuhreiður, gert úr stórum átfrumum og eitilfrumum og oft með margkjarna risafrumum) og granulomatous inflammation (bólgufrumuíferð, oftast krónísk, sem einkennist af bólguhnúðum).

Allostatic

Frá lyfjafyrirtæki kom fyrirspurn um hvort til væru í íðorðasafninu íslensk heiti til að nota um allostatiska systemer og homeostatiska systemer. Svo reyndist ekki vera með beinum hætti. Orð fyrir homeostasis (steady state) er vissulega til, samvægi, og system er einfaldlega kerfi. Heitið allostasis fannst hins vegar ekki í tiltækum ?læknisfræðiorðabókum. Orðið er komið úr grísku, þar sem allos merkir annar eða öðru vísi, en stasis merkir kyrrstaða eða óbreytt ástand. Eftir nokkurt grúsk á netinu þóttist undirritaður komast að því að heitið allostasis væri notað um aðlögunarferla sem leiddu til nýs jafnvægis eftir ytra álag.

Því voru lögð fram íslensku heitin aðlögunar-kerfi fyrir allostatic system og samvægiskerfi eða jafnvægiskerfi fyrir homeostatic system.

 

Cerclage

Í pistlum 187 og 190 var rætt um íslenskt heiti á band, sem hnýtt er umhverfis legháls til að koma í veg fyrir fósturlát við leghálsbilun. Þorvaldur Ingvason, bæklunarlæknir á FSA, sendi tölvupóst til að benda á að heitið cerclage væri einnig notað um vír, sem hringaður er um bein til festingar. Af þeim heitum, sem stungið var upp á, hringband, hringsaumur, leghálsband, leghálshaft, leghálssaumur og loksaumur, fannst honum aðeins hringband og hringsaumur koma til greina í sinni sérgrein. Ekkert hefur enn heyrst frá kvensjúk-dómalæknum.