Lag phase

Bergþór Björnsson, deildarlæknir, sendi tölvupóst og bað um þýðingu á hinu samsetta heiti lag phase. Við fyrstu skoðun virtist það ekki að finna í Íðorðasafni lækna, en við nánari leit kom í ljós að heitið er notað í sýklafræði: Tímabilið fyrst eftir sáningu gerla á æti. Tilgreint íslenskt heiti er hægvöxtur, sem ætti þá reyndar að vera hægvaxtarskeið eða hægvaxtarfasi vegna tilvísunar í ákveðið tímabil eða stig ferils. Við netleit má finna nánari lýsingu á þessu fyrirbæri: Tímabil minnkaðrar lífeðlisfræðilegrar virkni og fækkunar frumuskiptinga eftir sáningu baktería í nýtt æti.

Phase

Enska nafnorðið phase kemur fyrir í ýmsum læknisfræðilegum heitum og samsetningum. Það er upprunalega komið úr grísku, phasis, og merkti útlit eða birting (það sem auganu birtist). Læknisfræðiorðabók Dorlands gefur fjórar merkingar: 1. sú sýn á einhvern hlut sem auganu birtist. 2. sérhver af mörgum ásýndum eða stigum sjúkdóms eða ferils. 3. sérhver eðlis- eða efnafræðilega aðgreinanlegur hluti kerfis. 4. sá hluti rafbylgjuferils sem er milli tveggja skurðpunkta við grunnlínu í rafritun og greiningu. Í Íslenskri orðabók Arnar og Örlygs má finna margar þýðingar, svo sem: stig, þrep, áfangi, tímabil, svið, grein, hlið, hluti, hamur og loks fasi.

Fasi

Þegar skoðuð eru þau samsettu heiti í Íðorðasafni lækna þar sem phase kemur fyrir, má sjá að orðið fasi hefur fengið fulla viðurkenningu sem góð og gild þýðing á enska orðinu phase. Nefna má tímabil frumuhringsins sem dæmi: forfasi (prophase), formiðfasi (prometphase), miðfasi (metaphase), síðfasi (anaphase), lokafasi (telophase) og millifasi (interphase). Í sumum eldri heitum koma þó fyrir þýðingarnar skeið eða stig. Til staðfestingar á viðurkenningu íslenska tökuorðsins fasi má fletta upp í Íslenskri orðabók Eddu, en þar eru tilgreindar merkingarnar: 1. þrep eða skref þróunar eða ferils. 2. form, sú mynd sem e-ð tiltekið birtist í.

Í þessu samhengi má nefna að samræma ætti nú heitin á tímaskeiðunum í mánaðarlegum ferli legbolsslímhúðar þannig að þau verði vaxtarfasi (proliferative phase), en ekki álunarskeið, og seytifasi (secretory phase), en ekki seytingarskeið.?

 

Lag

Enska nafnorðið lag má finna í Íslenskri orðabók Arnar og Örlygs: 1. droll, hangs, slór. 2. seinkun, töf. 3. það sem upp á vantar, bil. 4. tugthúslimur. Uppfletting í Orðabanka Íslenskrar málstöðvar leiðir í ljós að orðið er meðal annars tilgreint í læknisfræði, hægvöxtur, tregðuskeið; eðlisfræði, tímamunur; hagfræði, töf, tímatöf; og raftækni, tregða.

Biðfasi

Upphafleg fyrirspurn Bergþórs snerist ekki um notkun heitisins lag phase í sýklafræði heldur í meltingarfræðum. Tímabilið, sem hefst við inntöku fæðu í maga og lýkur þegar samfelld magatæming er komin á, er nefnt: gastric emptying lag phase. Að lokinni framangreindri könnun á einstökum orðum og heitum er lagt til að notað verði íslenska heitið biðfasi í þessu samhengi, nánar tiltekið biðfasi magatæmingar. Í hugann höfðu einnig komið heitin tafarfasi og tregðufasi, en þeim var svo hafnað.

 

Einangur

Þorkell Jóhannesson, professor emeritus, sendi tölvupóst í tilefni af fyrirspurn og umfjöllun í 187. pistli (Læknablaðið 2006; 92: 413) um heitið human isolate, sem undirritaður lagði að lokum til að yrði nefnt einangur frá mönnum eða einangur úr mönnum.

Í tölvupóstinu segir Þorkell meðal annars: Ég er eins og þú, að ég veigra mér við að færa orðið "angur" í nýjan sess í orðinu "einangur". Merkingin kvöl, þrengsli, sársauki eða annað neikvætt í orðinu angur er svo ríkt í minni málvitund og gamalt í málinu (önnur merking er t.d. ekki í Lexicon poeticum), að mér finnst "einangur" meira en hálfvegis niðrandi.

Þorkell lét ekki þar við sitja og kom með rökstudda tillögu að nýyrði: Orðið "isolate" í ensku er komið úr "insulare" í latínu, sem beinlínis merkir að skera af eða afmarka sem eyju, en í yfirfærðri merkingu að afskera eða afmarka með öðrum hætti og þar undir jafnvel að afmarka í anga eða ræmur. Ein af merkingum orðsins "angi" er einmitt ögn eða snefill, þ.e.a.s. lítið magn eða fjöldi og gæti þannig jafngilt "smule" á dönsku og "trace" á ensku. Í staðinn fyrir "einangur úr eða frá mönnum" gæti ég látið mér koma í hug "einangi úr mönnum", sem væri þá lítið sýni "angað (= ísólerað) eitt sér" úr stærri heild, þ.e.a.s. mannslíkamanum. Sögnin að "einanga" fer mér ekki verr í munni en fjöldinn allur af öðrum sögnum með forskeytinu "ein-".

Gaman væri að fá fréttir af viðbrögðum annarra lækna við þessu eða hinni upphaflegu tillögu: einangur frá mönnum eða einangur úr mönnum.

 

Biðlund

Óvenju margar fyrirspurnir hafa borist undanfarið. Þeim einföldustu hefur verið svarað í síma eða með tölvupósti, en sumar aðrar eru þess eðlis að talsverðrar rannsóknarvinnu er þörf. Fyrirspyrjendur eru því beðnir um að sýna biðlund (þolgæði, þolinmæði, eirð) eftir umfjöllun. Fyrirspurnirnar eru ekki gleymdar heldur komnar í biðfasa.

johannhj@landspitali.is