Umræða og fréttir

Taugasálfræði er ung, hagnýt vísindagrein á mörk­um sálfræði, taugalæknisfræði og geðlæknisfræði og mælir samband á milli atferlis, hugrænnar getu og heilastarfsemi.

Taugasálfræðilegt mat í klínískri vinnu

Markmiðið með taugasálfræðilegu mati í klínískri vinnu er að prófa röskun á hugrænni getu og að samræma og rökstyðja niðurstöður og batahorfur (prognosis) í ljósi taugafræðilegar þekkingar. Í sambandi við minni er taugasálfræðileg prófun fólgin í því að geta aðskilið eðlilega hversdagslega gleymsku frá alvarlegri minnisskerðingu og gefið þannig vísbendingar um hvort um hrörnunarsjúkdóm sé að ræða. Þættir sem eru prófaðir með taugasálfræðilegu mati eru í mjög grófum dráttum greind, minni og undirþættir þess, mál og tal, athygli, einbeiting og hugrænn hraði, sjónræn úrvinnsla, og framkvæmdastjórn (executive function) eins og frumkvæði, áætlun, skipulagning, dómgreind og fleira.

Framlag taugasálfræðilegs mats fyrir fullorðna er af ýmsum toga. Það:

• lætur í té ítarlega þverskurðarmynd af hug­rænni getu einstaklings.
• stuðlar að taugasálfræðilegri greiningu á vefrænum sjúkdómum miðtaugakerfis.
•  hjálpar til við að skýra taugasálfræðilega mis­­muna­­greiningu með því að afmarka sjúk­­­­dóma (til dæmis vefræna frá starfræn­um sjúk­dómum, hrörnunarsjúkdóma frá "pseudo­dementia­" eða "MCI - Mild Cognitive Dis­order", flogaveiki frá "somatoform" sjúk­­dómum, svo eitthvað sé nefnt).
•  mælir breytingu skilvitslegrar skerðingar (review assessment).
•  skilgreinir hugræna veikleika og styrkleika sem forsendu endurhæfingar.
•  mælir með sérhæfðri endurhæfingu (til dæmis klínískri sálfræði, félagsráðgjöf, iðju­þjálfun, hjúkrun og taugasálfræði).
•  mælir framför í endurhæfingu.
•  veitir upplýsingar varðandi hæfni einstaklings til lagalegra ákvarðana, öryggis (til dæmis við akstur), fjármála, sjálfstæðis, eða atvinnu og skólamála.
•  metur grunnlínu sem viðmið til að kanna áhrif skurðaðgerða á hugræna getu (til dæm­is "corpus callosotomy" á flogaveiki­sjúklingum).
•  mælir grunnviðmið til að meta áhrif lyfjameðferða á hugræna getu í hrörnunarsjúkdómum, eins og andkólínesterasar.

 

Taugasálfræðilegt mat er hins vegar með takmarkað gildi:

•  Ef hugræn geta er varanleg og marktækt skert (>2 staðalfrávikum undir meðallagi) á mörgum taugasálfræðilegum sviðum eins og gerist þegar hrörnunarsjúkdómur er langt genginn.
•  Í bráða ástandi eftir heilaskaða (af völdum mjög slæmra höfuðáverka, heilablóðfalla, súrefnisskorts og smitsjúkdóma).
•  Ef sjúklingurinn þjáist af öðrum alvarlegum geðrænum sjúkdómum eða alvarlegum vefrænum fylgikvillum.

 

Taugasálfræðileg mat í vísindalegum rannsóknum

Á síðustu tveimur til þremur áratugum hafa vís­­inda­­legar niðurstöður á sviði tauga­sál­fræði, tauga­lækn­is­fræði, taugasjúkdómafræði og mynd­grein­ing­ar aukið gífurlega skilning okkar á þeim tauga­sál­fræðilegum þáttum og mynstrum sem að­greina sjúk­dóma miðtaugakerfis. Segja má til dæmis, að skert kennslaminni til viðbótar við skerð­­ingu á frjálsri upprifjun sé líklegt að endur­spegla trufl­un í minnisgeymd, samsvarandi skaða á sæ­­hesti (hippocampus), heilasvæði sem verður fyrir áhrifum í Alzheimers sjúkdómi. Skert frjáls upp­­rifj­un en varðveitt kennslaminni segja hins veg­ar til um að erfiðleikar við upprifjun geta verið vegna skorts á aðgengi að upplýsingum sem oft benda til skerðingar á "fronto-striatal circuity" og sam­svar­ar meðal annars þekktum skemmdum í Park­in­sons og skildum taugasjúkdómum. Hvatvísi, af­­höml­un og skortur á innsæi, fram­sýni og fé­lagslegri dómgreind benda til skaða á "orbito-frontal cortex", heilasvæði sem oft verður fyrir áhrifum í höfuðáverkum, svo og á byrjunarstig á "fronto temporal dementia". Trufl­anir á sjónrýmdarskynjun endurspegla skerð­ingu í hnakkablaði, meðal annars í samræmi við það sem vitað er um "Lewy Body" sjúkdóm. Má svo lengi telja en hins vegar eru ofan­nefnd sambönd miklu flóknari en hér er til­greint. Koma við sögu til dæmis breytingar á taugaboðefnum, breytingar í frumunum sjálfum, geð­ræn áhrif og flókin innbyrðis tengsl á milli mismunandi heilasvæða.

Taugasálfræðilegt mat og skimun (MMSE)

Ókostur ítarlegs taugasálfræðilegs mats er hversu tímafrekt og kostnaðarsamt það er. Þar af leiðandi hafa próf eins og MMSE (Mini Mental State Exam) notið vaxandi vinsælda á síðustu árum. Kostir þess eru að það er stutt, hlutlægt og auðvelt í fyrirlögn. Prófið gefur vísbendingu um hvort líklegt sé að viðkomandi sé með hrörnunarsjúkdóm. Á hinn bóginn eru ókostir MMSE eftirtaldir:

•  Það gefur bara upplýsingar um almenna hug­ræna getu. Undirþættir (til dæmis "at­hygli") eru skilgreindir og mældir of víðtækt til að komi að gagni við mismunagreiningu.
• Niðurstöður úr MMSE eru háðar menntun og aldri. Það leiðir til margra falsk-jákvæðra niðurstaðna, það er fyrir fólki yfir 60 ára sem hefur litla menntun greina niðurstöður prófsins viðkomandi oft með sjúkdóm sem er ekki til staðar,
•  Hlutfallslega er lögð of mikil áhersla á yrt efni (language).
• Niðurstöður geta orðið breytilegar eftir því á hvaða tíma prófið er lagt fyrir og líðan sjúklings (dagsformi), og er oft erfitt að túlka þýðingu mismunar á prófgildum.
• Prófið tekur ekki tillit til annarra hugrænna þátta sem hafa sýnt sig vera mikilvæga í mismunagreiningu, eins og óhlutbundin og táknræn hugsun, athygli/úthald, sjónrænt minni og kennslaminni, sjálfsstjórn og hvat­vísi.

 

Hvenær er taugasálfræðilegt mat æskilegt?

Tilvísun til taugasálfræðings er æskileg ef ákveðin einkenni (gefin í skyn af viðkomandi sjálfum, fjöl­skyldu, eða við skimun) eru til staðar hjá ein­stak­­lingi sem benda til óútskýrðra breytinga á hug­rænni getu eða atferli, eins og til dæmis

• minniserfiðleikar
• truflun á dómgreind og innsæi
• skerðing á athygli
• breyting á persónuleika/skapsveiflur
• erfiðleikar með mál og tal

erfiðleikar við athafnir daglegs lífs, svo sem að klæða sig/rata/finna hluti

• óeðlilega þreytu og hugsunartregðu
• erfiðleikar með form- og rýmdarskynjun

 

Tilvísun til taugasálfræðings er líka ráðlögð ef þörf eru á að prófa hæfni (competence - sjá að ofan), eða hjálpa til með mismunagreiningu.

 

Hvers geta skjólstæðingar vænst af taugasálfræðilegri prófun?

Taugasálfræðilegt mat og útlistun (feedback) niðurstaðna leggja grundvöll að því að skjól­stæð­ingurinn geti öðlast aukna sjálfsþekkingu. Fjöl­skyldufundir eru nauðsynlegur hluti af mats­ferli til að upplýsa nánustu fjölskyldumeðlimi, út­skýra taugasálfræðilegar niðurstöður, ræða þýð­ingu niðurstaðna svo og gera áætlanir um fram­tíð­ina. Taugasálfræðileg skoðun snemma í sjúk­dóms­ferli gerir sjúklingum þannig kleift að aðlag­ast fyrr breyttum lífshorfum og að undirbúa/skipu­leggja framtíð sína með betri fyrirvara. Þegar hrörnunarsjúkdómur er greindur snemma get­ur læknismeðferð (til dæmis lyfjameðferð) og með­ferð annarra fagstétta (félagsráðgjöf eða iðju­þjálf­un) líka hafist fyrr.

 

Lokaorð

Þýðingarmikil þverskurðarmynd atferlis- og hug­­rænnar skerðingar getur einungis verið skil­greind með ítarlegri taugasálfræðilegri prófun. Þjón­usta af þessu tagi eykur skilning okkar og fag­lega þekkingu á breytingum sem eiga sér stað við hrörnunarsjúkdóma og öðru ástandi mið­tauga­kerfis. Hins vegar ætti taugasálfræðileg prófun ekki fara fram ein og sér ? hún nýtur sín best í þver­faglegri samvinnu. Þannig er mikilvægt að þróa taugasálfræðilega greiningu alltaf í samræmi við niðurstöður úr öðrum fagstéttum eins og tauga- og geðlæknisfræði, myndgreiningu, ónæmisfræði, gentengdum og blóðrannsóknum, svo eitthvað sé nefnt.