Effect

Að gefnu tilefni lagðist undirritaður í nokkra könnun á notkun enska orðsins effect í samsettum heitum í Íðorðasafni lækna. Fyrir koma þar fræðiheitin aftereffect, eftirhrif; excitatory effect, örvandi verkun; pharmacodynamic effect, lyfhrif; placebo effect, lyfleysuáhrif; primacy effect, frumhrif; toxic effect, eiturhrif og side effect, hjáverkun. Þarna er þrjú mis­munandi íslensk orð notuð til að þýða enska orðið effect: áhrif, hrif og verkun.

Uppruni orðins effect er í gullaldarlatínu, þar sem til dæmis má finna nafnorðið effector, sá sem framleiðir, veldur, á upptök að eða kemur einhverju af stað. Samkvæmt Ensk-íslenskri orðabók Arnar og Örlygs er orðið til í ensku bæði sem nafnorð og sem sagnorð.

Nafnorðið effect getur táknað:

1. áhrif, verkun
2. árangur, afleiðing, eftirköst
3. áhrifamáttur, þýðing
4. tæknibrella
5. hughrif, andblær
6. (í fleirtölu) persónulegar eigur
7. (í vísindum) hrif, vísindalegt fyrirbæri (sbr. Doppler effect).

Sögnin effect merkir:

1. valda, stuðla að, koma til leiðar
2. framfylgja, fullnægja, framkvæma
3. inna af hendi, vinna, koma í framkvæmd
4. koma í kring, koma á, ganga frá.

Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir effect þannig: The result produced by an action (afleiðing áverkunar) og læknisfræðiorðabók Stedmans tekur alveg í sama streng: The result or consequence of an action (niðurstaða eða afleiðing áverkunar). Spyrja má þá hvort íslensku orðin áhrif, hrif og verkun komi því til skila sem skila þarf í ofangreindum fræðiheitum. Eru þau ef til vill samheiti og merkja nákvæmlega það sama í þessum samsettu heitum? Ástæða spurninganna er sú að orðabókarmenn og íðorðafræðingar vilja gjarnan samræma og nota allt­af sama heitið þegar sama orð eða orðhluti kemur fyrir, þó á mis­munandi stöðum sé. Þessari stefnu er gjarnan lýst með slagorðinu: Sama heiti fyrir sama orð. ?

Toxicity

Í 173. pistli var fjallað um systemic toxicity og lagði undirritaður til að íslensku þýðingarnar væru tvær og notaðar eftir því sem við ætti í hvert sinn: 1. almenn eða útbreidd eiturverkun. 2. kerfisbundin, kerfistengd eða kerfislæg eiturverkun.

Þorkell Jóhannesson, prófessor emeritus, sendi tölvupóst og sagði frá því að hann vildi heldur nota íslenska heitið eiturhrif um toxicity. Hann sagðist hins vegar nota heitið eiturverkun um toxic effect. Læknisfræðiorðabækur Dorlands og Stedmans eru sammála um það að nafnorðið toxicity lýsi því ástandi eða þeim eiginleika að vera eitraður. Það vísar samkvæmt þessu til eiginleika lyfsins eða efnisins sem til umræðu er hverju sinni.

Áhrif, hrif, verkun

Undirritaður verður að viðurkenna að hér á hann svolítið erfitt með að fóta sig. Hann á bágt með að aðgreina merkingu þessara þriggja orða og jafnframt erfitt með að átta sig á því hvort þau séu jafngild samheiti eða ekki. Íslensk orðabók Eddu tilgreinir að áhrif tákni það að orka eða hrífa á (e-n eða e-ð), verkun, áorkan. Nafnorðið hrif táknar á sama hátt það að hrífast. Það merkti upphaflega grip eða tak samkvæmt Orðsifjabók Ásgeirs Blön­dals Magnússonar og er leitt af sögninni að hrífa, sem merkir að þrífa, grípa, orka á, heilla, klóra, skrapa. Loks er það nafnorðið verkun sem, í því samhengi sem til umræðu er, táknar áhrif, áorkun.

Hér með er óskað aðstoðar frá lesendum. Spurt er hvort ástæða sé til að breyta og samræma íslensku heitin á þeim fyrirbærum sem nefnd voru í upphafi pistilsins og hvernig það skuli rökstutt.

Aukaverkun

Í tölvupóstinum frá Þorkeli kom fram að hann notar heitið hjáverkun um það sem ýmsir aðrir nefna gjarnan aukaverkun lyfs, side effect eða adverse effect. Rétt er að geta þess að Íðorðasafn lækna tilgreinir einungis heitið hjáverkun. Þá má einnig nefna að íslenska heitið milliverkun virðist alveg vera orðið ráðandi í þýðingum á lyfjatextum þar sem fjallað er um verkun lyfja með öðrum lyfjum, drug interaction. Önnur sambærileg heiti, sem ekki virðast hafa náð að festa sig í sessi, eru: samverkun og víxlverkun.

Efficacy

Samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans er þetta almennt heiti sem notað er til að lýsa því hversu vel tiltekin íhlutun, aðgerð, meðferðaráætlun eða þjónusta nær fram, við bestu aðstæður, þeim áhrifum sem vænst var. Íðorðasafn lækna tilgreinir íslenska heitið virkni. Æskilegra væri sennilega að nota heitið skilvirkni. Íhlutun, sem skilar vel því sem vænst var, er skilvirk. Í læknisfræðiorðabók Dorlands kemur einnig fram að heitið efficacy er meðal annars notað um "skilvirkni" lyfja, þ.e. hæfni þeirra til að ná fram þeirri verkun sem óskað er eftir. Sérstaklega er tekið fram að efficacy er óháð potency, það er hversu mikið þarf af lyfinu til að ná fram áhrifunum. Lyf, sem nægir að gefa í lágum skömmtum, hefur mikla virkni. Þessu þarf að bæta inn í Íðorða­safnið, en þar er enska nafnorðið potency aðeins þýtt með íslensku orðunum: hæfni, dugur.