Ekki verður hjá því komist að minna enn einu sinni á að villur komust inn í Íðorðasafn lækna varðandi íslensku þýðingarnar á fræðiheitunum etiologia og pathogenesis. Um þetta efni var áður fjallað í 15. og 44. íðorðapistli (Fréttabréf lækna 1991; 9: 3 og 1993;11: 6). Tilefnið nú er notkun íslenska heitisins meingerð í fyrirsögn greinar Kristjáns Derekssonar, læknanema, og Björns Rúnars Lúðvíkssonar, læknis, um salísýlofnæmi (Læknablaðið 2004; 90:5 45-51).

Orsakafræði

Í 44. pistli kom eftirfarandi fram: "Etiologia er talið myndað úr grísku orðunum aitia, sem merkir orsök, og logos, sem merkir orð, umræða eða jafnvel ritgerð. Logia (E. -logy) er í samsetningum oftast þýtt sem

-fræði eða fræðigrein. Bein þýðing á etiologia er því einfaldlega orsakafræði. Orsakafræði má skilgreina sem þá fræðigrein er fjallar um orsakir og orsakaþætti sjúkdóma...Rétt er að benda á að orðið etiologia er notað á að minnsta kosti tvo vegu í læknisfræði, annars vegar sem heiti á fræðigrein og hins vegar sem heiti á orsakalýsingu tiltekins sjúkdóms."

Nauðsynlegt er því að færslan sem fylgir enska heit­inu etiology í Íðorðasafni lækna verði leiðrétt með tilliti til þessa: 1. orsakafræði. 2. orsakalýsing. Tilvísun í pathogenesis, meinmyndun, þarf einnig að þurrka út á þessum stað (bls. 163).

Meinmyndun

Í 15. pistli var fjallað um heitið pathogenesis og þar kom eftirfarandi fram: "Loks skal gerð athugasemd við þýðingu Íðorðasafnsins á pathogenesis = meingerð. Genesis þýðir myndun og pathogenesis lýsir því hvernig mein verður til. Betur færi á því að nota orð­ið meinmyndun um þetta fyrirbæri. Orðið meingerð er hins vegar best að nota um lýsingu á vefjafræðilegu útliti meina, það sem í enskum kennslubókum er oft nefnt gross and microscopic pathology og á latínu pathomorphologia."

Í 44. pistli var þetta ítrekað með orðunum: "Í febrú­ar-pistlinum 1991 var þeirri skoðun lýst að rétta þýðingin á pathogenesis væri meinmyndun, enda merkir genesis myndun eða sköpun. Þetta hefur síðan verið staðfest formlega á fundi í orðanefndinni. Sjúkdómsmyndun kemur vissulega einnig til greina, en meinmyndun er styttra og liprara heiti. Þó að leiðréttingin muni ekki komast inn í Íðorðasafnið fyrr en í næstu útgáfu er mikilvægt að ritstjórn Læknablaðsins taki þetta til athugunar við yfirlestur greina."

Meingerð

Íslenska heitið meingerð þarf einnig að komast inn í Íðorðasafn lækna. Einfaldast væri að breyta færslunni sem fylgir enska heitinu pathology þannig: 1. meina­fræði. Fræðigrein sem fjallar um myndun og gerð þeirra breytinga, sem fram koma í vefjum og líffærum við sjúkdóma. 2. meingerð. Lýsing á þeim breytingum sem fram koma í vefjum og líffærum við sjúkdóma.

Einnig gæti verið æskilegt að bæta inn í Íðorðasafnið samsettu, ensku heitunum: gross pathology, og microscopic pathology. Færslurnar gætu orðið þannig: gross pathology, stórsæ meingerð. Sjúklegar vefjabreytingar sem greinast í vefjum og líffærum við skoðun þeirra með berum augum; og microscopic pathology, smásæ meingerð. Sjúklegar breytingar sem greinast í vefjum og líffærum við smásjárskoðun vefja­sneiða úr þeim.

Manipulation

Jóhann Tómasson, læknir, sendi erindi til ritstjórnar Læknablaðsins sem síðan var vísað til undirritaðs. Hann biður um góðar þýðingar á orðunum manipula­tion og manipulate í læknisfræðilegu samhengi.

Enska nafnorðið manipulation er þýtt með ís­lenska orðinu handfjöllun í Íðorðasafni lækna og er þar sagt merkja: Kunnáttusamleg beiting handa, t.d. við þreif­ingu, lögun liðhlaups eða hauls, vendingu fósturs o.s.frv. Læknisfræðiorðabók Dorlands bætir um betur og gefur tvær merkingar: 1. Haganleg eða lipur meðferð, svo sem með höndum. 2. Í sjúkra­þjálfun: Óvirk hreyfing í liðamótum af völdum ytri krafta, út fyrir mörk virkrar hreyfingar í þeim. Í Ensk-íslenskri orða­bók Arnar og Örlygs kemur fram að hin almenna notkun orðsins er margvísleg. 1. handfjöllun, það að handleika (e-ð). 2. stjórnun (einkum með óheiðar­legum brögðum eða baktjaldamakki). 3. hag­ræð­ing, fölsun. 4. hnykking, lagfæring beinbrots eða liðhlaups með höndum einum. Í skýringum við sögnina mani­pulate er bætt við merkingunni: ráðskast með, hafa áhrif á (mann eða atburðarás) með kænskubrögðum. Í hinni miklu fjölfræðiorðabók Websters eru að auki tilgreindar merkingarnar meðhöndla, stjórna, stýra, sérstaklega af leikni, við meðferð eða aðra fram­kvæmd.

Flestar upprunaskýringar vísa til þess að latneska orðið manus táknar hönd og að manipulus var handfylli eða lítið knippi af einhverju. Einnig má vekja athygli á því að latneska sögnin pulsare merkir að slá, berja eða banka og í yfirfærðri merkingu að hreyfa, hræra eða hafa áhrif á. Framhald í næsta blaði.