Ritstjórnargreinar
Læknablaðið nírætt
"Nei, - við skrifum á íslensku á þessu blaði," sagði Örn Bjarnason ritstjóri Læknablaðsins við leiðarahöfund vordag nokkurn árið 1978. Spurningin snerist um það, hvort ekki væri syndlaust að nota latneskar sjúkdómsgreiningar og líffræðileg kennileiti, þótt enskuslettur hefðu verið gerðar útlægar af síðum Læknablaðsins. Mér varð þá ljós metnaður ritstjórans, sem var ekkert smávaxnari en sá að skapa og endurnýja íslenskt fagmál í læknisfræði.
Læknablaðið varð á næstu árum höfuðvettvangur þessa metnaðarmáls, þótt stórsigrar ynnust einnig annars staðar, og má vitna til Íðorðasafnsins.
Þótt ekki væri annars að minnast á 90 ára afmæli Læknablaðsins, væri það allnokkuð að ylja sér við. Þess sér nú víða merki, hversu mjög faglegt málfar íslenskra lækna hefur breyst til batnaðar á undanförnum áratugum og er ekki saman að jafna. Að mínum dómi á Læknablaðið hér langstærstan hlut.
En hamingja Læknablaðsins ríður ekki við þennan einteyming. Frá upphafi hafa margir vöskustu læknar Íslands kappkostað að kynna athuganir sínar og rannsóknir fyrir stéttarbræðrum og öðru áhugafólki. Fyrstan ber frægan að telja Guðmund Hannesson og þarf ekki kynningu, en í meðreiðarsveit fyrstu 15 árin má greina Matthías Einarsson, Guðmund Thoroddsen, Gunnlaug Claessen, Stefán Jónsson, Sæmund Bjarnhéðinsson, Magnús Pétursson, Helga Tómasson, Níels Dungal og Valtý Albertsson, sem allir áttu þátt í ritstjórnarstörfum. Ekki má heldur gleyma hinu makalausa frumkvæði Guðmundar Hannessonar að handrita læknablað árin 1902-04, sem dreift var einkum um Norðurland og gefið var út í ljósriti 1966.
Um miðja 20. öld bera þungann af ritstjórnarverkefnum þeir Ólafur Geirsson, Ólafur Bjarnason, Ólafur Jensson, Páll Ásmundsson og Bjarni Þjóðleifsson. Ef hratt er farið yfir sögu, má á árunum 1970-1980 greina þá breytingu, að hinn efnilegi skapningur frumherjanna sé að byrja að fullorðnast og nýtur nú við styrkrar forystu Arnar Bjarnasonar. Þá skapaðist sú venja, að allar fræðilegar greinar skyldu lesnar af gagnrýnendum og þeir rýnendur, sem ekki höfðu hæfilegt bein í nefi, voru ekki beðnir aftur. Fyrstu pgildin munu hafa birst í blaðinu um 1970 og hlýtur að teljast nokkurt framfaramerki, ef marka má þá miklu trú, sem menn bera síðan til þessa annars hógláta bókstafs. Á þessum árum og alltaf síðan birtust oft á ári greinar, sem hefðu sómt sér vel í frægari tímaritum og víðlesnari. Samstarf við ritstjóra læknablaða nágrannalanda óx og kynni tókust, sem urðu blaðinu mikilvæg. Á engan er hallað þótt nafn Povl Riis sé nefnt til sögu öðrum fremur. Hann hefur fyrr og síðar reynst íslenskum læknum ómetanlegur haukur í horni, en einkum Læknablaðinu.
Enn er þó ónefnt það sem mestu varðar er hlutverk Læknablaðsins skal krufið, en það er annars vegar skyldan að halda til haga stórmælum af vettvangi íslenskra heilbrigðismála, en hins vegar uppeldishlutverkið. Stórmælin eru næg. Íslenskir gagnagrunnar gefa tilefni til alþjóðlegs samstarfs við hinar virtustu stofnanir og eru kynntir til sögu í fremstu tímaritum. Íslenskir læknar eru í fremstu röð, hvað varðar birtingu vísindagreina og tilvitnanir í þær. Unnið er frumkvöðulsstarf, meðal annars í erfðafræði, faraldsfræði og heilbrigðistækni. Langmikilvægasti vaxtarbroddur íslensks hátækniútflutnings er á sviðum læknisfræði, lyfjafræði og líftækni. Stórfréttir eru birtar af þessum vettvangi á síðum Læknablaðsins, en þeim þyrfti að fjölga. Ekkert er við það að athuga þótt vísindagögnum, sem birst hafa erlendis, séu einnig gerð skil í Læknablaðinu. Sjaldan er lesendahópurinn sá sami og efnistökin geta verið önnur. Það er ekki veikleikamerki að birta vísindagreinar í Læknablaðinu.
Þá er að nefna uppeldishlutverkið. - Á síðustu áratugum hafa margir ungir læknar og læknanemar stigið fyrstu sporin á vísindabrautinni með birtingu greinar í Læknablaðinu. Margar þeirra standast strangar kröfur nútímavísinda. Höfundar hafa hlotið góða leiðsögn reyndari lækna, þeir hafa orðið að sæta sanngjarnri og jákvæðri gagnrýni ritdómenda og notið þeirrar gleði og uppörvunar að sjá uppskeru sína á prenti.
Hvað um framtíðina - Ekki er ástæða til að ætla annað en Læknablaðið eflist af innlendri uppskeru heilbrigðisvísinda næstu árin. En hærra mætti stefna. Blaðið ætti að hafa þann metnað að laða að greinar erlendra vísindamanna og verða marktækur aðili að alþjóðlegum skoðanaskiptum í læknisfræði. Fyrsta skilyrði þeirrar þróunar er að sjálfsögðu að greinar í blaðinu séu skráðar í alþjóðlegum gagnasöfnum. Það hefur verið reynt að minnsta kosti tvívegis án árangurs, en nú segir mér Vilhjálmur ritstjóri að öllum skilyrðum sé fullnægt fyrir slíkri skráningu. Þótt hætt sé við að stefnumótun Arnar Bjarnasonar, sem lýst var í upphafi, muni lenda í nokkrum andbyr á alþjóðlegu bersvæði, er leiðin framundan björt og greið.
Læknablaðið varð á næstu árum höfuðvettvangur þessa metnaðarmáls, þótt stórsigrar ynnust einnig annars staðar, og má vitna til Íðorðasafnsins.
Þótt ekki væri annars að minnast á 90 ára afmæli Læknablaðsins, væri það allnokkuð að ylja sér við. Þess sér nú víða merki, hversu mjög faglegt málfar íslenskra lækna hefur breyst til batnaðar á undanförnum áratugum og er ekki saman að jafna. Að mínum dómi á Læknablaðið hér langstærstan hlut.
En hamingja Læknablaðsins ríður ekki við þennan einteyming. Frá upphafi hafa margir vöskustu læknar Íslands kappkostað að kynna athuganir sínar og rannsóknir fyrir stéttarbræðrum og öðru áhugafólki. Fyrstan ber frægan að telja Guðmund Hannesson og þarf ekki kynningu, en í meðreiðarsveit fyrstu 15 árin má greina Matthías Einarsson, Guðmund Thoroddsen, Gunnlaug Claessen, Stefán Jónsson, Sæmund Bjarnhéðinsson, Magnús Pétursson, Helga Tómasson, Níels Dungal og Valtý Albertsson, sem allir áttu þátt í ritstjórnarstörfum. Ekki má heldur gleyma hinu makalausa frumkvæði Guðmundar Hannessonar að handrita læknablað árin 1902-04, sem dreift var einkum um Norðurland og gefið var út í ljósriti 1966.
Um miðja 20. öld bera þungann af ritstjórnarverkefnum þeir Ólafur Geirsson, Ólafur Bjarnason, Ólafur Jensson, Páll Ásmundsson og Bjarni Þjóðleifsson. Ef hratt er farið yfir sögu, má á árunum 1970-1980 greina þá breytingu, að hinn efnilegi skapningur frumherjanna sé að byrja að fullorðnast og nýtur nú við styrkrar forystu Arnar Bjarnasonar. Þá skapaðist sú venja, að allar fræðilegar greinar skyldu lesnar af gagnrýnendum og þeir rýnendur, sem ekki höfðu hæfilegt bein í nefi, voru ekki beðnir aftur. Fyrstu pgildin munu hafa birst í blaðinu um 1970 og hlýtur að teljast nokkurt framfaramerki, ef marka má þá miklu trú, sem menn bera síðan til þessa annars hógláta bókstafs. Á þessum árum og alltaf síðan birtust oft á ári greinar, sem hefðu sómt sér vel í frægari tímaritum og víðlesnari. Samstarf við ritstjóra læknablaða nágrannalanda óx og kynni tókust, sem urðu blaðinu mikilvæg. Á engan er hallað þótt nafn Povl Riis sé nefnt til sögu öðrum fremur. Hann hefur fyrr og síðar reynst íslenskum læknum ómetanlegur haukur í horni, en einkum Læknablaðinu.
Enn er þó ónefnt það sem mestu varðar er hlutverk Læknablaðsins skal krufið, en það er annars vegar skyldan að halda til haga stórmælum af vettvangi íslenskra heilbrigðismála, en hins vegar uppeldishlutverkið. Stórmælin eru næg. Íslenskir gagnagrunnar gefa tilefni til alþjóðlegs samstarfs við hinar virtustu stofnanir og eru kynntir til sögu í fremstu tímaritum. Íslenskir læknar eru í fremstu röð, hvað varðar birtingu vísindagreina og tilvitnanir í þær. Unnið er frumkvöðulsstarf, meðal annars í erfðafræði, faraldsfræði og heilbrigðistækni. Langmikilvægasti vaxtarbroddur íslensks hátækniútflutnings er á sviðum læknisfræði, lyfjafræði og líftækni. Stórfréttir eru birtar af þessum vettvangi á síðum Læknablaðsins, en þeim þyrfti að fjölga. Ekkert er við það að athuga þótt vísindagögnum, sem birst hafa erlendis, séu einnig gerð skil í Læknablaðinu. Sjaldan er lesendahópurinn sá sami og efnistökin geta verið önnur. Það er ekki veikleikamerki að birta vísindagreinar í Læknablaðinu.
Þá er að nefna uppeldishlutverkið. - Á síðustu áratugum hafa margir ungir læknar og læknanemar stigið fyrstu sporin á vísindabrautinni með birtingu greinar í Læknablaðinu. Margar þeirra standast strangar kröfur nútímavísinda. Höfundar hafa hlotið góða leiðsögn reyndari lækna, þeir hafa orðið að sæta sanngjarnri og jákvæðri gagnrýni ritdómenda og notið þeirrar gleði og uppörvunar að sjá uppskeru sína á prenti.
Hvað um framtíðina - Ekki er ástæða til að ætla annað en Læknablaðið eflist af innlendri uppskeru heilbrigðisvísinda næstu árin. En hærra mætti stefna. Blaðið ætti að hafa þann metnað að laða að greinar erlendra vísindamanna og verða marktækur aðili að alþjóðlegum skoðanaskiptum í læknisfræði. Fyrsta skilyrði þeirrar þróunar er að sjálfsögðu að greinar í blaðinu séu skráðar í alþjóðlegum gagnasöfnum. Það hefur verið reynt að minnsta kosti tvívegis án árangurs, en nú segir mér Vilhjálmur ritstjóri að öllum skilyrðum sé fullnægt fyrir slíkri skráningu. Þótt hætt sé við að stefnumótun Arnar Bjarnasonar, sem lýst var í upphafi, muni lenda í nokkrum andbyr á alþjóðlegu bersvæði, er leiðin framundan björt og greið.