Umræða fréttir
Íðorð 157. Plaque
Í síðasta pistli var fjallað um fræðiheitið plaque (borið fram "plakk"). Fram kom að Íðorðasafn lækna birtir íslensku þýðingarnar hörsl og skella án frekari skýringa. Erlendar læknisfræðiorðabækur telja heitið komið úr frönsku, þar sem kvenkynsnafnorðið plaque merkir þynna, plata, eða spjald. Tengsl við þýsku má einnig finna, þar sem nafnorðið Placken merkir blettur eða tuska og sögnin placken merkir meðal annars að bæta, setja bót á eða bletta. Um hugsanleg tengsl við latínu er erfiðara að fullyrða, en nafnorðið plaga merkir þar meðal annars flatt yfirborð, belti, svæði eða hérað. Þá er til í latínu fræðiheitið placoda sem hefur verið notað í samsettum heitum til að tákna plötu, skjöld, þynnu eða þykkildi. Það er talið eiga grískar rætur, myndað úr plax, sem þýðir plata og eidos, sem táknar form eða lögun. Nefna má að placoda kemur fyrir í örfáum, samsettum fósturfræðiheitum, svo sem placoda lentis, augasteinsfrag, placoda nasalis, neffrag, og placoda otis, eyrafrag. Frag er gamalt og sjaldgæft íslenskt orð sem táknar fræ. Deila má um ágæti þess í tilgreindum fósturfræðiheitum sem ætlað er að vísa í þau staðbundnu útlagsþykkildi (ectodermal thickenings), sem eru fyrstu vísar að viðkomandi líffærum.
Hörsl, skella
Samkvæmt Íslenskri orðabók Eddu hefur kvenkynsnafnorðið skella nokkrar merkingar: 1 hrossabrestur, 2 blettur, flekkur, 3 hárlaus eða graslaus blettur, 4 brotsjór, áfall á sjó, 5 hávær, fyrirferðarmikil stúlka. Annar og þriðji töluliður eru þeir sem helst eiga við í læknisfræðiheitunum og vísa þeir í afmarkað svæði. Fyrsti, fjórði og fimmti töluliður vísa hins vegar í hávaða. Íslensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar rekur upprunann, í samræmi við þetta, í tvær áttir. Fyrri vísunin byggist á því að skella er skylt skalli, efsti hluti höfuðs; hárlaus hvirfill eða haus; sköllóttur maður; graslaus blettur eða svæði; flatur endi á hamars- eða sleggjuhaus. Seinni vísunin byggist á því að skella er talin tengd sagnorðum í tungumálum norrænna þjóða: í færeysku skella, í nýnorsku skjella og í sænskri mállýsku skälla, sem allar merkja að glymja eða hljóma hátt.
Hvorugkynsnafnorðið hörsl er einnig tilgreint í Íslenskri orðabók Eddu og gefin merkingin: ójöfnur, örður á frosnum snjólausum vegi eða annars staðar þar sem farið er. Íslensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar tilgreinir einnig orðmyndirnar hörtl og hörkl, sem gætu átt við það sama, en er í nokkrum vandræðum með uppruna.
Samkvæmt þessu virðist mega nota heitið plaque bæði um flatar og upphækkaðar skellur. Ólíklegt er hins vegar að heitið hörsl nái að skjóta rótum í nútíma læknamáli. Í læknisfræðiorðabókum má til dæmis finna atheromatous plaque, sem verður þá æðakölkunarskella, pleural plaque, sem verður fleiðruskella eða brjósthimnuskella, og senile plaque, sem verður öldrunarskella.
Angina pectoris
Árni Kristinsson, hjartalæknir, hafði samband og sagðist ekki sáttur við að fyrirbærið stable angina pectoris væri nefnt stöðug hjartaöng á íslensku. Það heiti getur gefið til kynna að brjóstverkurinn sé stöðugur eða viðvarandi, en hugmyndin að baki enska heitinu er alls ekki þess eðlis.
Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir stable angina pectoris þannig: hjartaöng sem birtist í fyrirsjáanlegum köstum, hvað varðar tíðni og tímalengd, og eru framkölluð af þáttum sem auka súrefnisþörf hjartavöðva, svo sem áreynslu, streitu og æsingi. Þessir framkallandi þættir eru svipaðir í mismunandi köstum. Unstable angina pectoris er hins vegar hjartaöng sem birtist í ófyrirsjáanlegum köstum eða með vaxandi tíðni og tímalengd. Slík köst geta komið án framkallandi þátta, til dæmis við hvíld eða í svefni, og varað óvenju lengi.
Árni var þegar búinn að finna heiti á unstable angina pectoris, sem hann vill nefna hvikula hjartaöng. Hann vill ekki nota heitið óstöðug hjartaöng vegna hættu á að andheitið stöðug hjartaöng festist í sessi. Árni óskaði á móti eftir aðstoð við að finna heiti á stable angina pectoris. Íslensk orðabók Eddu greinir frá því að lýsingarorðið hvikull merki hverflyndur, óstöðugur. Í Íslenskri samheitaorðabók eru tilgreind samheitin: fallvaltur, flysjungslegur, flöktandi, hverflyndur, ístöðulaus, rótlaus, stopull og andheitið óhvikull. Meðan ekki koma fram betri hugmyndir má ef til vill nota heitið óhvikul hjartaöng um stable angina pectoris.
Þrekband
Árni gerði einnig athugasemd við heitið traðkmylla sem hann sagði að einhver hefði sett saman til að nota um tæki sem á ensku nefnist treadmill. Undirritaður svaraði með nokkrum þjósti að það efni hefði verið tekið fyrir í 40. pistli (Fréttabréf lækna 1993; 11: 10) og verið afgreitt með íslenska heitinu þrekband til samræmis við hið vel viðurkennda heiti þrekhjól.
Úr golfinu
Jón Þ. Hallgrímsson, kvensjúkdómalæknir, var á golfvellinum með félaga sínum Sigurði Þ. Guðmundssyni, lyflækni. Þá vildi það til að annar sló golfkúlu í andlit hins þannig að áberandi mar kom fram yfir kinnbeini. Báðir komust að öðru leyti heilir heim, en næstu daga sigu bjúgurinn og litarbreytingarnar niður eftir andlitinu þar til nam við kjálkabarð. Kom þeim félögum saman um að slíkt mætti nefna sigmar.
Hörsl, skella
Samkvæmt Íslenskri orðabók Eddu hefur kvenkynsnafnorðið skella nokkrar merkingar: 1 hrossabrestur, 2 blettur, flekkur, 3 hárlaus eða graslaus blettur, 4 brotsjór, áfall á sjó, 5 hávær, fyrirferðarmikil stúlka. Annar og þriðji töluliður eru þeir sem helst eiga við í læknisfræðiheitunum og vísa þeir í afmarkað svæði. Fyrsti, fjórði og fimmti töluliður vísa hins vegar í hávaða. Íslensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar rekur upprunann, í samræmi við þetta, í tvær áttir. Fyrri vísunin byggist á því að skella er skylt skalli, efsti hluti höfuðs; hárlaus hvirfill eða haus; sköllóttur maður; graslaus blettur eða svæði; flatur endi á hamars- eða sleggjuhaus. Seinni vísunin byggist á því að skella er talin tengd sagnorðum í tungumálum norrænna þjóða: í færeysku skella, í nýnorsku skjella og í sænskri mállýsku skälla, sem allar merkja að glymja eða hljóma hátt. Hvorugkynsnafnorðið hörsl er einnig tilgreint í Íslenskri orðabók Eddu og gefin merkingin: ójöfnur, örður á frosnum snjólausum vegi eða annars staðar þar sem farið er. Íslensk orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar tilgreinir einnig orðmyndirnar hörtl og hörkl, sem gætu átt við það sama, en er í nokkrum vandræðum með uppruna.
Samkvæmt þessu virðist mega nota heitið plaque bæði um flatar og upphækkaðar skellur. Ólíklegt er hins vegar að heitið hörsl nái að skjóta rótum í nútíma læknamáli. Í læknisfræðiorðabókum má til dæmis finna atheromatous plaque, sem verður þá æðakölkunarskella, pleural plaque, sem verður fleiðruskella eða brjósthimnuskella, og senile plaque, sem verður öldrunarskella.
Angina pectoris
Árni Kristinsson, hjartalæknir, hafði samband og sagðist ekki sáttur við að fyrirbærið stable angina pectoris væri nefnt stöðug hjartaöng á íslensku. Það heiti getur gefið til kynna að brjóstverkurinn sé stöðugur eða viðvarandi, en hugmyndin að baki enska heitinu er alls ekki þess eðlis. Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir stable angina pectoris þannig: hjartaöng sem birtist í fyrirsjáanlegum köstum, hvað varðar tíðni og tímalengd, og eru framkölluð af þáttum sem auka súrefnisþörf hjartavöðva, svo sem áreynslu, streitu og æsingi. Þessir framkallandi þættir eru svipaðir í mismunandi köstum. Unstable angina pectoris er hins vegar hjartaöng sem birtist í ófyrirsjáanlegum köstum eða með vaxandi tíðni og tímalengd. Slík köst geta komið án framkallandi þátta, til dæmis við hvíld eða í svefni, og varað óvenju lengi.
Árni var þegar búinn að finna heiti á unstable angina pectoris, sem hann vill nefna hvikula hjartaöng. Hann vill ekki nota heitið óstöðug hjartaöng vegna hættu á að andheitið stöðug hjartaöng festist í sessi. Árni óskaði á móti eftir aðstoð við að finna heiti á stable angina pectoris. Íslensk orðabók Eddu greinir frá því að lýsingarorðið hvikull merki hverflyndur, óstöðugur. Í Íslenskri samheitaorðabók eru tilgreind samheitin: fallvaltur, flysjungslegur, flöktandi, hverflyndur, ístöðulaus, rótlaus, stopull og andheitið óhvikull. Meðan ekki koma fram betri hugmyndir má ef til vill nota heitið óhvikul hjartaöng um stable angina pectoris.