Íðorð 140: Insúlínþol

Í síðasta pistli var fjallað um fyrirbærið insúlín resistance og lagt til að það yrði nefnt insúlínþol í samræmi við þýðingu Íðorðasafnsins. Heitið barst á stuttum orðalista frá Rafni Benediktssyni, lækni. Á lista Rafns voru einnig dyslipidemia sem hann vildi nefna blóðfitubrengl eða blóðfituröskun, microalbuminuria sem hann vildi nefna smáhvítumigu eða örhvítumigu, metabolic syndrome X sem hann vildi nefna heilkenni X eða efnaskiptavillu, og loks polycystic ovary syndrome og ambulatory blood pressure sem hann hafði ekki tillögur að.

Polycystic ovary syndrome

Þetta heilkenni sem áður var nefnt Stein-Leventhal syndrome einkennist af ófrjósemi, tíðaleysi eða fækkun tíða, ofhæringu eða karlhæringu og blöðrum í eggjastokkum. Einfaldast er að þýða enska heitið beint og nefna fyrirbærið heilkenni fjölblöðróttra eggjastokka. Læknirinn mundi hins vegar oft vilja forðast að þurfa að nota alla langlokuna og segja í staðinn við sjúklinginn: "Þú ert með fjölblöðrótta eggjastokka."

Ambulatory blood pressure

Rafn var einnig að fást við að koma íslensku heiti á niðurstöður blóðþrýstingsmælinga sem gerðar eru við aðrar kringumstæður en rúmlegu á sjúkrastofnun. Hann tók dæmi um mælingar hjá sjúklingi sem er á ferli. Nota má sjálfvirk tæki sem mæla með reglulegu millibili og segir Rafn að blóðþrýstingurinn sé þá nefndur ambulatory blood pressure á ensku. Í 138. pistli (Lbl 2001; 87: 943) var fjallað um rannsóknir gerðar á sjúklingum utan stofnunar, ambulant rannsóknir, og stungið upp á heitinu ferlirannsóknir. Eins má gera hér og nefna niðurstöðuna ferliblóðþrýsting. Í réttu samhengi og þegar ljóst er hvað við er átt má stytta og tala um ferliþrýsting. Á sama hátt má búa til önnur heiti sem vísa til staðsetningar eða líkamsstöðu sjúklings meðan blóðþrýstingsmælingarnar eru gerðar. Þannig má tala um heimaþrýsting, stofuþrýsting, leguþrýsting, setþrýsting, réttstöðuþrýsting og jafnvel rúmþrýsting.

Rétt er að benda á að íslenska heitið ferliþrýstingur og enska heitið ambulatory blood pressure eru almenn og vísa eingöngu til þess að sjúklingurinn er á ferli, en ekki til aðferðarinnar sem beitt er við mælinguna. Eigi einnig að vísa til aðferðarinnar má minnast þess að tæki sem mælir í sífellu er gjarnan nefnt síriti.

Metabolic syndrome X

Um þetta heiti var fjallað í 132. pistli (Lbl 2001; 87: 371) eftir fyrirspurn frá Ófeigi Þorgeirssyni lækni á Selfossi. Spurt var hvort íslensku heitin kviðfituheilkenni eða insúlínheilkenni gætu dugað. Rafn sagðist geta sætt sig við kviðfituheilkennið, en spurði einnig hvort ístruheilkennið kæmi til greina. Undirritaður leggst gegn því á þeirri forsendu að ístra hafi neikvæðan merkingarblæ og sé ekki eins hlutlaust heiti og kviðfita.

Microalbuminuria

Þessu fyrirbæri er lýst í læknisfræðiorðabók Dorlands: aukning á þvagútskilnaði albúmíns, sem er of lítil til að mælast með hefðbundnum hætti, finnst oft samfara ofsíun sem tengist insúlínháðri sykursýki. Micro- hefur oftast verið þýtt sem smá-, en í þessu tilviki gæti forliðurinn ör- hæft betur, enda magnið örlítið. Eggjahvíta og hvíta hafa verið að láta undan síga fyrir tökuorðinu prótín (sjá 99. pistil). Svo er það spurning hvort ekki eigi fremur að nota heitið albúmín. Nefna má að ekki eru allir ánægðir með heitið miga (sjá 105. pistil). Loks er það röð orðhlutanna. Þetta er í raun "örmiga albúmíns". Sé nauðsynlegt að þjappa þeim í eitt orð koma albúmínörmiga og öralbúmínmiga bæði til greina, einnig hvítuörmiga eða örhvítumiga. Í bili lýst undirrituðum þó best á örmigu albúmíns.

Dyslipidemia

Þetta heiti finnst ekki í Íðorðasafni lækna. Í læknisfræðiorðabók Dorlands er fyrirbærinu lýst þannig: afbrigðileg gerð eða afbrigðilegt magn fituefna og fituprótína í blóði. Merkingin er þannig mjög almenn. Í sömu bók má einnig finna heitið dyslipidosis sem er sagt tákna truflun á fituefnaskiptum, sem getur verið annaðhvort staðbundin eða almenn. Undirritaður getur vel sætt sig við að þýða dyslipidemia með íslenska heitinu blóðfituröskun. Röskun hefur reyndar verið notað sem þýðing á disorder, en ekki verður séð að það trufli hér.

Hormónaheiti

Loks var Rafn að velta fyrir sér heitum á einu hormóni, thyrotropin, og hvernig það væri best táknað á rannsóknabeiðnum. TSH er hefðbundin skammstöfun á enska heitinu thyroid-stimulating hormone og getur hentað vel á eyðublöð þar sem rýmið er af skornum skammti. Thyrotropin er samheiti sem fara má með eins og efna- eða lyfjaheiti og umrita nokkurn veginn hljóðrétt sem týrótrópín.

Heitið hormón hefur náð útbreiðslu meðal almennings. Eftirtektarvert er að það er notað í eintölu sem hvorugkynsorð, hormónið, en í fleirtölu oft sem karlkynsorð, hormónarnir. Íðorðasafn lækna tilgreinir einnig heitið vaki. Í samræmi við það nefnist thyrotropic hormone skjaldvakakveikja. Heitið skjaldvakakveikja hefur þó aldrei hugnast undirrituðum. Engin snilldarlausn er í sjónmáli en spyrja má hvort nota megi heitin skjaldkirtilörvi eða skjaldörvi um efni sem örvar skjaldkirtilinn.