Íðorðapistlar 1-130
072-Víxlaprófun, nafnheiti
Fulltrúi lyfjafyrirtækis hringdi nýverið og spurði hvort Orðanefndin ætti í fórum sínum íslenskt heiti á þeirri aðferð lyfjaprófunar sem á ensku nefndist cross-over trial. Svo var ekki. Cross-over er ekki uppflettiorð í Íðorðasafni lækna, en þar má þó finna nokkrar þýðingar á fyrirbæri sem nefnist crossing-over. Í litningafræðinni er crossing-over notað um skipti samstæðra litninga á erfðaefni meðan á frumuskiptingu stendur og nefnist slíkt víxlun, yfirvíxlun, litningavíxl, víxl eða litningahlutavíxl. Hin mikla orðabók Websters gerir grein fyrir því að cross-over sé nafnorð sem notað sé um tiltekin fyrirbæri í erfðafræði, raffræði, pípulögnum, hönnun vegamannvirkja og járnbrautarteina, keiluspili og dansi. Í þessum samsetningum virðist mega nota íslensku orðin skipti, umskipti, víxl eða brú. Trial er heldur ekki að finna í Íðorðasafninu, en í tiltækum ensk-íslenskum orðabókum má finna þýðingarnar prófun, tilraun, reynsla, mótlæti, raun og réttarhald. Því liggur beint við að cross-over trial nefnist víxlaprófun. Læknisfræðiorðabók Stedmans lýsir trial þannig að um sé að ræða próf eða tilraun sem fari fram við tiltekin skilyrði. Lyfjavíxlaprófun snýst um samanburð á verkun tveggja lyfjaefna. Fyrst er annað lyfið gefið í hæfilegan tíma, en síðan er skipt um og hitt lyfið gefið á svipaðan hátt og verkun efnanna hjá sömu einstaklingum þannig borin saman.
Nafnheiti
Heiti sjúkdóma og annarra læknis- og líffræðilegra fyrirbæra eru ákaflega margvísleg. Meðal þeirra eru svonefnd eponym, en það eru heiti dregin af nöfnum, oftast nöfnum þeirra sem fyrstir lýstu fyrirbærinu í fræðilegri grein. Eponym er ekki uppflettiorð í Íðorðasafninu en má ef til vill nefna nafnheiti. Á árum áður - og jafnvel enn - tíðkast slík nafngjöf og þykir fræðimönnum mikill heiður að því að nöfn þeirra verði gerð ódauðleg á þennan hátt. Nefna má Addison´s disease, Billroth´s operation, Comby´s sign, Doppler phenomenon, Edward´s syndrome, Frenkel´s symptom, Gaucher cell, Henle´s gland, Johnson´s method, Koch´s bacillus, Lafora body o.s.frv. Í sumum tilvikum eru greinarhöfundar fleiri en einn og verða menn þá að deila heiðrinum með öðrum, þannig að fram koma samsett nöfn, svo sem Martin-Bell syndrome, Niemann-Pick disease og Mayer-Rokitansky-Kûster-Hauser syndrome. Deilur geta einnig risið um það hver varð fyrstur eða hverjum ber mestur heiðurinn, svo sem þegar ýmist er notað heitið Reed-Sternberg cell eða Sternberg-Reed cell.
Nafnheiti eru vinsæl og mörg ná útbreiddri notkun. Þau eru hins vegar ekki gagnsæ eða lýsandi og gefa engar upplýsingar um fyrirbærið, sem þau eiga að tákna. Slíkt er sérstaklega óheppilegt þegar sami maður hefur gefið fleiri en einum sjúkdómi eða kvilla nafn sitt. Mörg fyrirbæri eiga því tvö heiti, annars vegar nafnheiti og hins vegar lýsandi fræðiheiti sem kemur að meira gagni í formlegu flokkunarkerfi kvilla af líkum toga. Nefna má til dæmis Grawitz´s tumor sem einnig ber samheitið renal cell adenocarcinoma.
Skráning nafnheita
Einn ókostur nafnheita er sá að nöfnin er að sjálfsögðu ekki hægt að þýða á önnur tungumál. Hafi nafnheiti náð verulegri útbreiðslu getur þýðing á hinu kerfisbundna samheiti því átt undir högg að sækja.
Starfshópur Orðanefndar hefur nú tekið þá ákvörðun að amast ekki við nafnheitum. Þau verða framvegis skráð í Íðorðasafnið til jafns við önnur samheiti. Almenna reglan verður sú að í nafnheiti komi fyrst mannsnafnið með sínum rétta erlenda rithætti, síðan eignarfalls-"s" án úrfellingarmerkis og loks íslensk þýðing síðasta hlutans, svo sem aðgerð, heilkenni, teikn, æxli eða sjúkdómur. Eignarfalls-"s" verði þó ekki notað þegar erlenda nafnið endar á "s"-i eða "s"-hljóði, né heldur þegar nafnheitið er samsett úr tveimur eða fleiri nöfnum. Þannig verði skrifað Graves sjúkdómur, Arthus fyrirbæri og Zollinger-Ellison heilkenni. Enn fremur skal sleppa eignarfalls-"s"-i þar sem rík hefð er fyrir slíku, til dæmis Gram-litun og Gram-jákvæður. Vera má að þessar einföldu reglur nái ekki til allra þeirra tilvika, sem fyrir kunna að koma, og því væri æskilegt að læknar kæmu frávikum á framfæri við Orðanefndina.
Lbl 1995; 81: 888
Nafnheiti
Heiti sjúkdóma og annarra læknis- og líffræðilegra fyrirbæra eru ákaflega margvísleg. Meðal þeirra eru svonefnd eponym, en það eru heiti dregin af nöfnum, oftast nöfnum þeirra sem fyrstir lýstu fyrirbærinu í fræðilegri grein. Eponym er ekki uppflettiorð í Íðorðasafninu en má ef til vill nefna nafnheiti. Á árum áður - og jafnvel enn - tíðkast slík nafngjöf og þykir fræðimönnum mikill heiður að því að nöfn þeirra verði gerð ódauðleg á þennan hátt. Nefna má Addison´s disease, Billroth´s operation, Comby´s sign, Doppler phenomenon, Edward´s syndrome, Frenkel´s symptom, Gaucher cell, Henle´s gland, Johnson´s method, Koch´s bacillus, Lafora body o.s.frv. Í sumum tilvikum eru greinarhöfundar fleiri en einn og verða menn þá að deila heiðrinum með öðrum, þannig að fram koma samsett nöfn, svo sem Martin-Bell syndrome, Niemann-Pick disease og Mayer-Rokitansky-Kûster-Hauser syndrome. Deilur geta einnig risið um það hver varð fyrstur eða hverjum ber mestur heiðurinn, svo sem þegar ýmist er notað heitið Reed-Sternberg cell eða Sternberg-Reed cell. Nafnheiti eru vinsæl og mörg ná útbreiddri notkun. Þau eru hins vegar ekki gagnsæ eða lýsandi og gefa engar upplýsingar um fyrirbærið, sem þau eiga að tákna. Slíkt er sérstaklega óheppilegt þegar sami maður hefur gefið fleiri en einum sjúkdómi eða kvilla nafn sitt. Mörg fyrirbæri eiga því tvö heiti, annars vegar nafnheiti og hins vegar lýsandi fræðiheiti sem kemur að meira gagni í formlegu flokkunarkerfi kvilla af líkum toga. Nefna má til dæmis Grawitz´s tumor sem einnig ber samheitið renal cell adenocarcinoma.
Skráning nafnheita
Einn ókostur nafnheita er sá að nöfnin er að sjálfsögðu ekki hægt að þýða á önnur tungumál. Hafi nafnheiti náð verulegri útbreiðslu getur þýðing á hinu kerfisbundna samheiti því átt undir högg að sækja. Starfshópur Orðanefndar hefur nú tekið þá ákvörðun að amast ekki við nafnheitum. Þau verða framvegis skráð í Íðorðasafnið til jafns við önnur samheiti. Almenna reglan verður sú að í nafnheiti komi fyrst mannsnafnið með sínum rétta erlenda rithætti, síðan eignarfalls-"s" án úrfellingarmerkis og loks íslensk þýðing síðasta hlutans, svo sem aðgerð, heilkenni, teikn, æxli eða sjúkdómur. Eignarfalls-"s" verði þó ekki notað þegar erlenda nafnið endar á "s"-i eða "s"-hljóði, né heldur þegar nafnheitið er samsett úr tveimur eða fleiri nöfnum. Þannig verði skrifað Graves sjúkdómur, Arthus fyrirbæri og Zollinger-Ellison heilkenni. Enn fremur skal sleppa eignarfalls-"s"-i þar sem rík hefð er fyrir slíku, til dæmis Gram-litun og Gram-jákvæður. Vera má að þessar einföldu reglur nái ekki til allra þeirra tilvika, sem fyrir kunna að koma, og því væri æskilegt að læknar kæmu frávikum á framfæri við Orðanefndina.
Lbl 1995; 81: 888