Íðorðapistlar 1-130
109-Iðrabólga, iðraólga
Í janúarhefti Læknablaðsins 1999 birtist opið bréf til undirritaðs frá Jóni Steinari Jónssyni, lækni. Af misgáningi var því ekki svarað að bragði og beðist er afsökunar á því. Jón varar við notkun íslenska heitisins iðrabólga, þegar verið er að fjalla um þá sjúkdóma sem á ensku nefnast inflammatory bowel disease. Hann telur hættu á ruglingi vegna þess að til sé hljómlíkt íslenskt læknisfræðiheiti, iðraólga, sem notað sé um allt annað fyrirbæri, irritable bowel disease, og hafi náð nokkurri útbreiðslu. Undirritaður tekur undir viðvörun um hættu á ruglingi, en vill ekki ljúka málinu með því einu.
Þarmabólga
Fyrst er það nafnorðið iður sem er gamalt heiti á innyflum manna og dýra (sjá pistil 105 til frekari skýringar) og vísar ekki sérstaklega til meltingarvegar. Svo er það enska heitið bowel. Afstaða Íðorðasafns lækna er skír, bowel er samheiti við intestinum, sem er þarmur eða görn. Þá eru það lýsingarorðin inflammatory, sem merkir bólgu-, og irritable, sem merkir: 1. hrifnæmur. 2. viðkvæmur, styggur. 3. skapstyggur, ýfinn, hörundssár. Loks má nefna að ICD-10 birtir íslenska heitið garnabólgusjúkdómur um inflammatory bowel disease, en undirritaður hefur notað heitið þarmabólgusjúkdómur undanfarin ár.
Iðraólga
Í sjöunda hefti Íðorðasafnsins, I-K, má finna irritable colon og nokkur erlend samheiti. Þar er eingöngu tilgreint íslenska heitið heilkenni ristilertingar. Í íslenskri þýðingu ICD-10 birtist hið miður lipra heiti garnaertingarheilkenni, en einnig heitið ertingarristill, sem er bein þýðing á irritable colon. Undirritaður hefur ekki verið ýkja hrifinn af heitinu iðraólga. Það er hins vegar stutt og lipurt og sé svo, sem Jón Steinar fullyrðir, að það hafi fengið kjölfestu, þá er ekki ástæða til að leggjast gegn því. Heiti sem þessi verða að vera rökrétt og helst bæði skiljanlegt sjúklingum og ásættanlegt heilbrigðisstarfsmönnum. Skoða má þó ýmsar aðrar hugmyndir, svo sem þarma-, garna- eða iðra-, -erting, -reiting eða -ýfing. Gaman væri að heyra af fleiri hugmyndum.
Starfsheiti
Í síðasta pistli var sagt frá beiðni Viktors Magnússonar um aðstoð við að finna gott starfsheiti í stað enska heitisins perfusionist. Undirritaður gekk að því verkefni með hálfum huga, því starfsheiti geta verið afar viðkvæmt mál. Starfsheiti gegna mörgum hlutverkum. Sum vísa fremur til menntunar en starfs, svo sem guðfræðingur og lögfræðingur. Önnur gefa til kynna að formlegar kröfur hafa verið uppfylltar og ákveðin réttindi veitt, svo sem prestur og lögmaður. Sum eru lögvernduð, önnur óformleg, sum eru tæknileg, önnur fræðileg, og þannig mætti áfram telja.
Starfsheiti leitast mörg við að lýsa eðli starfs og helst einnig þeirri menntun sem að baki býr. Oft er erfitt að aðgreina starfsheiti og stöðuheiti, en þau síðarnefndu gefa til kynna stöðu innan samfélags, kerfis eða stofnunar og tengjast þá oft kjarabaráttu og launum.
Þörf er einnig á nýjum heitum þegar nýjar starfsgreinar verða til og þannig er ástatt hjá Viktori. Hann starfar við daglegan rekstur hjarta- og lungnavélar, en um þá iðju er á ensku notað starfsheitið perfusionist. Íðorðasafn lækna birtir heitið gegnflæði, sem þýðingu á perfusion, og lýsir þannig: Það að láta blóð eða annan vökva renna í gegnum æðabeð. Þar með má segja að komin sé þýðing á fyrri hlutann, en hvernig á þá að fara með seinni hlutann? Orðabók Websters tilgreinir viðskeytið -ist og að það sé notað um þann sem iðkar eða fæst við eitthvað, eða fylgir kennisetningu eða grundvallarreglu.
Meðan ekki koma fram aðrar tillögur, má notast við blóðflæði- eða flæði- sem fyrri hluta og vísa síðan í grunnmentun hvers starfsmanns með síðari hluta heitisins. Þannig kæmu fram heitin: (blóð-) flæði-meinatæknir, -tæknifræðingur, -verkfræðingur, -hjúkrunarfræðingur og -læknir. Býður einhver betur?
Lbl 1999; 85: 264
Þarmabólga
Fyrst er það nafnorðið iður sem er gamalt heiti á innyflum manna og dýra (sjá pistil 105 til frekari skýringar) og vísar ekki sérstaklega til meltingarvegar. Svo er það enska heitið bowel. Afstaða Íðorðasafns lækna er skír, bowel er samheiti við intestinum, sem er þarmur eða görn. Þá eru það lýsingarorðin inflammatory, sem merkir bólgu-, og irritable, sem merkir: 1. hrifnæmur. 2. viðkvæmur, styggur. 3. skapstyggur, ýfinn, hörundssár. Loks má nefna að ICD-10 birtir íslenska heitið garnabólgusjúkdómur um inflammatory bowel disease, en undirritaður hefur notað heitið þarmabólgusjúkdómur undanfarin ár.Iðraólga
Í sjöunda hefti Íðorðasafnsins, I-K, má finna irritable colon og nokkur erlend samheiti. Þar er eingöngu tilgreint íslenska heitið heilkenni ristilertingar. Í íslenskri þýðingu ICD-10 birtist hið miður lipra heiti garnaertingarheilkenni, en einnig heitið ertingarristill, sem er bein þýðing á irritable colon. Undirritaður hefur ekki verið ýkja hrifinn af heitinu iðraólga. Það er hins vegar stutt og lipurt og sé svo, sem Jón Steinar fullyrðir, að það hafi fengið kjölfestu, þá er ekki ástæða til að leggjast gegn því. Heiti sem þessi verða að vera rökrétt og helst bæði skiljanlegt sjúklingum og ásættanlegt heilbrigðisstarfsmönnum. Skoða má þó ýmsar aðrar hugmyndir, svo sem þarma-, garna- eða iðra-, -erting, -reiting eða -ýfing. Gaman væri að heyra af fleiri hugmyndum.Starfsheiti
Í síðasta pistli var sagt frá beiðni Viktors Magnússonar um aðstoð við að finna gott starfsheiti í stað enska heitisins perfusionist. Undirritaður gekk að því verkefni með hálfum huga, því starfsheiti geta verið afar viðkvæmt mál. Starfsheiti gegna mörgum hlutverkum. Sum vísa fremur til menntunar en starfs, svo sem guðfræðingur og lögfræðingur. Önnur gefa til kynna að formlegar kröfur hafa verið uppfylltar og ákveðin réttindi veitt, svo sem prestur og lögmaður. Sum eru lögvernduð, önnur óformleg, sum eru tæknileg, önnur fræðileg, og þannig mætti áfram telja. Starfsheiti leitast mörg við að lýsa eðli starfs og helst einnig þeirri menntun sem að baki býr. Oft er erfitt að aðgreina starfsheiti og stöðuheiti, en þau síðarnefndu gefa til kynna stöðu innan samfélags, kerfis eða stofnunar og tengjast þá oft kjarabaráttu og launum.
Þörf er einnig á nýjum heitum þegar nýjar starfsgreinar verða til og þannig er ástatt hjá Viktori. Hann starfar við daglegan rekstur hjarta- og lungnavélar, en um þá iðju er á ensku notað starfsheitið perfusionist. Íðorðasafn lækna birtir heitið gegnflæði, sem þýðingu á perfusion, og lýsir þannig: Það að láta blóð eða annan vökva renna í gegnum æðabeð. Þar með má segja að komin sé þýðing á fyrri hlutann, en hvernig á þá að fara með seinni hlutann? Orðabók Websters tilgreinir viðskeytið -ist og að það sé notað um þann sem iðkar eða fæst við eitthvað, eða fylgir kennisetningu eða grundvallarreglu.
Meðan ekki koma fram aðrar tillögur, má notast við blóðflæði- eða flæði- sem fyrri hluta og vísa síðan í grunnmentun hvers starfsmanns með síðari hluta heitisins. Þannig kæmu fram heitin: (blóð-) flæði-meinatæknir, -tæknifræðingur, -verkfræðingur, -hjúkrunarfræðingur og -læknir. Býður einhver betur?
Lbl 1999; 85: 264